معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

از مهم‌ترین و باسابقه‌ترین مباحث علم عرفان بحث از مراحل سلوک و منازل سلوک است. عرفا از مراحل سلوک به مقامات، منازل، احوال، درجات، مواقف و .... تعبیر نموده و برای تبیین هر یک از این مراحل اصطلاحی را جعل کرده‌اند. در واقع اولین اصطلاحات عرفانی مربوط به بیان همین احوال و مقامات و دیگر مراحل سلوک است و گو اینکه چنین بحثی قدمتی به سابقۀ خود عرفان داشته باشد.

علاءالدوله سمنانی در نیمۀ اول قرن هشتم قمری منازل و مقامات عرفانی را متفاوت از آنچه خواجه یافته تصویر کرده است. علاءالدوله احمد به محمد بیابانکی سمنانی در ماه ذیحجۀ سال 659 قمری در قریۀ بیابانک سمنان متولد شد. به سبب منصب پدرش در سلطنت پادشاهان ایلخانی، وی نیز از پانزده سالگی به خدمت سلطان ارغنون رسیده و تا 25 سالگی ملازم او بود تا اینکه در سال 683 جنگی میان ارغنون و سلطان احمد تگودار رخ داد که این جنگ، سبب رخ‌دادن انقلابی در علاءالدوله شد. وی در سال 685 قمری کاملا از کارهای دیوانی فاصله گرفته و به تحصیل علم و اجرای عبادت مشغول شد. وجود تمایلات معنوی در او سبب شد به تصوف جلب شود.

یکی از ویژگی‌های علاءالدوله آزاداندیشی و تقلیدنکردن از گفته‌های پیشینیان است. او را به سبب تسلط بر آثار محیی‌الدین عربی و انتقاد از آن شخصی مؤثر مطرح کرده‌اند. او بر کتاب «الفتوحات المکیه» بزرگ‌ترین اثر عرفانی ابن عربی، حاشیه نوشته و در این حواشی بعضی از مشکلات فتوحات را حل و در برخی نکات بر کلام شیخ ایراد گرفته است.

کتاب «تبیین المقامات» از تألیفات مهم علاءالدولۀ سمنانی است که در آن گزارشی متفاوت از گزارش عرفای سابق دربارۀ مقامات سلوک بر اساس آنچه خود یافته بیان می‌کند. وی در این کتاب مراحل سلوک را صد مقام و هزار درجه دانسته؛ زیرا او سالک طریق را به مبتدی، متوسط و منتهی تقسیم کرده و باور دارد هر یک از اینها در هر مقام سه درجه دارند و قطب در هر مقام بیش از یک درجه ندارد.

علاءالدوله تبیین المقامات را در چهار باب تنظیم نموده است. وی قبل از بیان ابواب در مقدمه‌ای علت تألیف کتاب و تعریف هر یک از مقامات صدگانه را بیان کرده است. او همچنین در خاتمۀ کتاب مباحث مهمی را در عرفان عملی و مسائل سلوک تحت عناوین «واعلم أنّ ....» ذکر کرده است. در اهمیت مقدمه و خاتمۀ کتاب همین بس که خواجه محمد پارسا در «فصل الخطاب» تحت عنوان «مختصرا فی تبیین المقامات المائة» همۀ آن را ذکر کرده است. وی در مقدمه اهل سلوک را بر چهار دستۀ مبتدی، متوسط، منتهی و قطب تقسیم کرده و ساختار کتاب خود را بر اساس تبیین مقامات و درجات هر یک از این چهار دسته تنظیم نموده است.

وی در تعریف مبتدی گفته است: «مبتدی صاحب تلوین است و آن کسی است که الوان احوال را مشاهده می‌کند». علاءالدوله محل سلوک چنین سالکی را عالم ناسوت و شهادت می‌داند. متوسط را صاحب تمکین معرفی کرده و می‌گوید: «صاحب تمکین کسی است که انوار قلب و سرّ و روح و خفی را مشاهده می‌کند. از منتهی به صاحب تکوین یاد می‌کند و در معرفی آن گفته است: «صاحب تکوین کسی است که به انوار و اسرار الهی وصل شده است و محل سلوک و طیران چنین سالکی آسمان جبروت است». او قطب را آزاد از اسرار تکوین معرفی کرده که نه نور می‌بیند و نه ظلمت، بلکه او خالق نور و ضلمت را می‌بیند؛ بنابراین او مجذوب صفات ذاتیه بوده و در عالم لاهوت سیر می‌کند.

از مجموع مقاماتی که علاءالدوله برای سالک مبتدی، متوسط، منتهی و قطب ذکر کرده، چنین استفاده می‌شود که آنچه در مقامات مبتدی غلبه دارد، عبارت است از اعراض عالم محسوسات و چگونگی معامله با امور محسوسه‌ای که سالک قبل از سلوک با آنها مأنوس بوده است و مهم‌ترین اصل در مقامات مبتدی، سرسپردن سالک به شیخ و استاد طریقت است. در مقامات متوسط بیش از هر چیز اشتغال سالک به ذکر و تمکن وی در مقاماتی که قبلا کسب کرده نمود دارد. در سالک منتهی آنچه مهم است و بر همۀ مقامات او سایه افکنده، اشتغال وی به خداوند و فنای او در حضرت حق است. و بالاخره روح مقامات قطب عبارت است از رفع هر نوع اثنینیت و فنا از مقامات و گذر از هر مقامی که در آن قیام دارد.

علاءالدوله مقامات قطب را بالاترین مقام نمی‌داند و از مقام دیگری به نام مقام محمود یاد می‌کند که بالاتر از مقام قطب است و در تعریف آن گفته است: «صاحب مقام محمود کسی است که واصل به ذات حق و عارف به آن بوده و معرف صفات و افعال و آثار او بر موجودات است. بر این اساس تعداد مقامات نز وی 101 و درجات 1001 خواهد بود».

کتاب «تبیین المقامات» به چند دلیل میان آثار نوشته‌شده در تبیین مراحل و منازل سلوک دارای اهمیت است:

1. ساختاری: علاءالدوله به روش خواجه عبدالله در بیان مقامات ایراد دارد و عرفان عملی که منتهی به توحید باشد را قبول ندارد. او توحید خواجه را نه آخرین و صدمین مقام که هشتادمین مقام معرفی کرده و بیش از اینکه در سلوک به جهات نظری توجه کند، جنبۀ عملی سلوک را تقویت کرده است. بر خلاف خواجه که در «منازل السائرین» مقامات را از یقظه آغاز و به توحید ختم کرده ـ که هر دو جنبۀ علمی و نظری دارد ـ مقامات را از زجر آغاز و به عبودیت ختم می‌کند که هر دو جنبۀ عملی دارند. علاءالدوله آغاز مقامات را جلوتر از یقظه دانسته و بعد از توحید نیز ادامه داده است؛ یعنی ساختار مقامات خواجه را هم از آغاز ناقص دانسته و هم از پایان.

2. تعریف مقامات: تعریف‌های علاءالدوله از مقامات خاص است و در نوع خود بی‌نظیر.

3. درجه‌بندی مقامات: علاءالدوله در تقسیم اولیه مقامات را به مبتدی، متوسط، منتهی و قطب  تقسیم کرده و برای هر یک از مبتدی، متوسط و منتهی سه درجه و برای قطب یک درجه بیان می‌کند؛ یعنی صد مقام و هزار درجه و چنین درجه‌بندی از ویژگی‌های این کتاب است.

از این کتاب تنها یک نسخه موجود است که در مجموعه‌ای با شمارۀ 2578 در کتابخانۀ بنیاد خاورشناسی فرهنگستان علوم ابوریحان بیرونی تاشکند قرار دارد و نسخۀ عکسی آن در کتابخانۀ آستان قدس رضوی به شمارۀ 24891 نگهداری می‌شود و کار تصحیح از روی آن انجام گرفته است.

پس از مقدمۀ مفصل مصحح دربارۀ کتاب، متن عربی کتاب آمده و در نهایت ترجمۀ آن آورده شده است.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه مصحح:

علاءالدوله سمنانی، مذهب و آثار او

کتاب تبیین المقامات و تعیین الدرجات

مقامات مختص به تبیین المقامات عبارتند از:

شیوۀ تصحیح و نسخۀ خطی

متن تبیین المقامات و تعیین الدرجات

مقدمة المؤلف

تعریف المقامات

الباب الاول فی الدرجات التی تحصل للسالک المبتدی فی بدایة کل مقام من المقامات المائة

الباب الثانی فی الدرجات التی تحصل للسائر المتوسط فی وسط کل مقام من المقامات المائة

الباب الثالث فی الدرجات التی تحصل للطائر المنتهی فی نهایة کل مقام من المقامات المائة

الباب الرابع فی الدرجات الحاصلة للقطب فی کل مقام من المقامات

الخاتمة

نمایه‌ها