معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

سماع از امور مهم و جاری در تصوف و عرفان است و از دوران اولیه تا کنون تقریباً در حوزۀ جغرافیای گستردۀ تصوف در تمام آسیا و آفریقا حضوری فعال و چشمگیر داشته است. موسیقی و سماع در دل تصوف برای تربیت سالکان و مریدان نوپا به عنوان دارویی آرام‌بخش و با این حال انرژی‌زا مورد استفاده واقع می‌شده و اشراف مشایخ و اقطاب بزرگ تصوف در این‌باره نیز باعث تثبیت موسیقی خاص آیین درویشی و صوفیانه می‌شده است.

وجد و حالی که در مشایخ بزرگ و راستین طریقت وجود داشت، سبب می‌شد تا موسیقی و سماع برای اهل تصوف طریقت اعتباری ویژه داشته باشد. مجالس سماع که گاه با آلاتی چون دف و نی و هر از گاهی با دیگر سازها تشکیل می‌شد، سبب حفظ مریدان و حضور و جلب مخاطبان می‌شد و ای‌بسا بسیاری از افراد در طول زمان با همین وسیله به عرفان و تصوف گرایش پیدا کرده باشند. صدای پرطنطنۀ دف و نغمه و ناله‌های خوش و حزین و رازآمیز نی و ترنم خوش تنبور و رباب به خودی خود می‌توانست هر کسی را به سمت خانقاه و زاویۀ دراویش بکشاند. هرچند در مراکز رسمی خانقاه‌ها و در حضور مشایخ دانا و کاردان، در انجام مراسم ذکر و سماع با احتیاط بسیار حرکت می‌کردند و تلاش می‌نمودند مراسم آیینی طریقت به لهو و لعب و موسیقی مبتذل کشانده نشود. حضور افراد صاحب حال و آشنا با دین و مردانی که دارای وقار بوده و نزد مردم از اعتباری ویژه برخوردار بودند همه به تنظیم و تقویت و مهار موسیقی در خانقاه مدد می‌رساند.

از قرن سوم به این طرف سماع و موسیقی از موضوعات مهم در بیشتر طریقت‌ها به حساب می‌آمد، مجالس باشکوه سماع و موسیقی با حضور کسانی چون حسین بن منصور حلاج، حسین بن عطا، شیخ شبلی، شیخ جنید فقیه بغدادی و بعدها مجالس پرغوغای عارف نامی ابوسعید ابوالخیر و در زمان‌های بعد مجالس غزالی، سهروردی، شیخ اسماعیل قصری، شیخ نجم‌الدین کبری و مولانا و دیگر بزرگان کار سماع را بسیار پرجلوه و جلا می‌کرده و به حقیقت آن و به شکل حقیقی آن قوت و اعتبار می‌بخشید.

بین فقیهان در ردّ و طعن و طرد موسیقی و سماع و بر حرام بودن و اشکال داشتن آن در دین و مذهب‌ها سخن‌ها گفته می‌شد و بین مشایخ تصوف در اهمیت و اعتبار و ارزش آن. همچنین در آثار مشایخ کبرویه مانند شیخ نجم‌الدین کبری، شیخ نجم‌الدین رازی، شیخ مجد‌الدین بغدادی، شیخ سعد‌الدین حموی، شیخ سیف‌الدین باخرزی، شیخ نور‌الدین عبدالرحمن اسفراینی، مولانا و شیخ علاءالدوله سمنانی در این‌باره به قدر گفته و نوشته شده و ایشان هر یک دانایان موسیقی و سماع بوده و در این امر صاحب‌نظر به حساب می‌آمدند.

در این باره در این کتاب به دو نوشتۀ کوتاه از علاءالدولۀ سمنانی توجه شده که از لحاظ بیان و تحلیل چنان دقیق به موضوع پرداخته که دیگر جای سؤال و ابهام در موسیقی و سماع خانقاهی که کدام درست و کدام خطاست، باقی نگذاشته است.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

سرّ سماع

سماع و شرایط آن

گزیده منابع و مآخذ