معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

هرات یکی از شهرهای بزرگ خراسان به شمار می‌آمد که در قلمرو سلطان غزنوی قرار داشت. خواجه عبدالله انصاری در این شهر چشم به جهان گشود. در این شهر افزون بر بازرگانان و حاکمان، شاعران، محدثان، فقیهان و صوفیان نیز می‌زیستند. بسیاری از آنان از شهرهای مجاور به هرات آمده بودند؛ بنابراین شهر هرات افزون بر مرکز تجاری و بازرگانی، یک محیط فرهنگی نیز به شمار می‌آمد و از تحولات سیاسی نیز بی‌بهره نبود. خواجه عبدالله انصاری نیز از این تحولات فرهنگی ـ عرفانی تأثیر می‌پذیرفت؛ به‌ویژه بعد از مرگ سلطان محمود غزنوی تحولات سیاسی ـ اجتماعی، علم و ادب دوران را نیز دستخوش تحول و دگرگونی کرد، خواجه نیز تأثیرات فراوانی از محیط پیرامون خود پذیرفت.

خواجه عبدالله انصاری در دوران کودکی و نوجوانی شاگرد ذکی و متجسس است؛ در جوانی مرشدی پرشور، در میان‌سالی پیری کامل و سرانجام در اواخر عمر صاحب کشف و شهود عارفانه می‌شود. آثاری چون «صد میدان»، «منازل السائرین» و «تفسیر قرآن» حاصل مجاهدت او در راه تصوف است.

او با تحمل مشکلات به دفاع از مسلک خود پرداخت. خواجه در آغاز زندگی به وادی تصوف گام نهاد و به سیروسلوک پرداخت و مراحل طریقت را یکی پس از دیگری طی کرد. بعدها آثار آن در «صد میدان» و «منازل السائرین» منعکس شد و باب جدیدی در آموزه‌های تصوف گشود که صوفیان پس از او، شرح‌های فراوانی بر آن نگاشته و مورد توجه قرار گرفته است.

«منازل السائرین» شرح منازلی است که رهرو عارف آن را به سوی حق درمی‌نوردد. خواجه انصاری در مقدمۀ کتاب می‌نویسد: «گروهی از دوستداران، با آشنایی با منازل دیگر، زمان زیادی از اهل هرات از من می‌خواهند که در شناخت این منازل برای ایشان روشنگری کنم تا عنوانی باشد برای نشانه‌های آن منازل. آنان از من خواستند که آن منازل را به گونه‌ای نظم دهم که پی‌درپی‌بودن آنها را نشان دهد و بیان‌کنندۀ نوری باشد که در پی آن منازل است؛ نیز از من درخواست نمودند که آن نوشتار را از سخن دیگران تهی کنم و آن گفتارها را کوتاه سازم تا در لفظ، لطیف‌تر و برای به‌ذهن‌سپردن، آسان‌تر باشد».

تاریخ نگارش این کتاب مشخص نیست؛ ولی از روی نام‌ها و اسنادی که در نسخه‌های خطی ذکر شده است، معلوم می‌شود این کتاب بعد از سال 448 قمری و پیش از سال 475 نگاشته شده است.

«منازل السائرین» به زبان عربی است و بر جریان‌های مختلف تصوف مابعد جهان اسلام تأثیر عظیم آورد. این کتاب یعنی سیروسلوک سالک که طی منازل و مقاماتی به حق می‌پیوندد. درواقع کتاب راهنمای عملی برای اخلاق است. ترازکردن خلق‌وخوی و منش انسانی است تا اسب سرکش نفس را رام کند. اینکه عارف همواره تأکید دارد که سالک آن‌چنان سیر کند که هستی خود نیست شود و به هستی خدا هست شود و به خدا زنده و دانا و بینا و شنوا و گویا گردد، برای این است که منیت که طغیانگر و ویرانگر است، به بند کشیده شود.

کتاب «منازل السائرین» دارای یک خطبه که در آن حمد و ثنای الهی و درود و سلام بر حضرت رسول و خاندان اوست و سپس به انگیزۀ نوشتن کتاب می‌پردازد. کتاب دارای ده قسم است که هر قسم شامل ده باب است و هر باب سه مرحله دارد که درمجموع این کتاب شامل ده قسم و صد باب و منزل است. خواجه ابتدا منازل را به ده بخش و سپس هر بخش را به ده باب تقسیم کرده است. منازل نزد خواجه عبدالله انصاری صد منزل است که می‌تواند به هزار منزل برسد. او هر منزل را به سه درجۀ عامه، خاصه و خاصة الخاصة تقسیم می‌کند.

قاسم میرآخوری در این کتاب ضمن ترجمۀ روان و شیوا از متن «منازل السائرین»، به شرح این اثر همت گمارده است و برخلاف شارحان که بر متن متمرکز شده‌اند و کوشیده‌اند پیچیدگی‌های متن را برای خوانندگان رمزگشایی کنند، به شرح موضوعی اثر پرداخته است و ضمن بهره‌گیری از منابع گستردۀ متون عرفانی، به بسط و توضیح و شرح صدمنزل پیر هرات پرداخته است. سپس در مقایسه و تطبیق با «مثنوی معنوی» مولانا، شرح خود را تکمیل کرده است.