معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

 

شمس‌الدین دیلمی (525 ـ 593) یکی از عالمان و عارفان گمنام و شخصیت‌های برجستۀ تصوف همدان در قرن ششم است که آثار زیادی به فارسی و عربی نوشت و شاگردان بزرگی را تربیت کرد. دیلمی را باید نخستین عارفی در نظر گرفت که نظریۀ ساحات وجودی انسان را به گونۀ علمی و گسترده صورت‌بندی کرد و چارچوب عرفان خویش را بر اساس شناخت نفس به عنوان «جسم لطیف» قرار داد که وظیفۀ آن «جمع توحید و تعظیم» یا «توحید شهودی» است. این نظریه زمینه‌ساز مباحث پردامنه دربارۀ لطایف وجودی انسان و ارتباط آن با رنگ‌ها و پیامبران اولوالعزم در میان مشایخ کبرویه شد.

این کتاب مقدمه‌ای کوتاه بر زندگی و تصنیفات و آرای شمس‌الدین دیلمی و نیز بر تاریخ تصوف همدان است. آگاهی‌ها از تصوف همدان ناچیز است و آنچه در این کتاب آمده است، می‌تواند درآمدی بر میراث تصوف همدان دانسته شود. کتاب در دو بخش سامان یافته است.

بخش نخست کتاب در سه فصل به بررسی احوال و آثار شمس‌الدین دیلمی اختصاص یافته است.

اطلاعات دربارۀ صوفیان جبال به‌ویژه همدان بسیار اندک است. پیش از رواج تصوف در همدان و نواحی اطراف آن، افرادی از این منطقه به بغداد مهاجرت کردند و در شکل‌گیری تصوف نقش جدی داشتند. جنید بغدادی که در رأس جریان تصوف بغداد قرار دارد، اصلاً نهاوندی است و در عراق رشد و نمو یافت. بسیاری از صوفیان بعدی، از جمله صوفیان جبال، سند خرقۀ خود را به او می‌رسانند. فصل نخست بخش اول کتاب دربارۀ تصوف همدان است. در این بخش افزون بر اشاره به پیش‌زمینه‌های تصوف در همدان، دربارۀ بزرگان تصوف همدان و شاگردان آنها سخن به میان آمده است.

فصل دوم بخش نخست کتاب اختصاص به بررسی شرح احوال شمس‌الدین دیلمی دارد. نجم‌الدین کبری احتمالاً نخستین عارفی است که بعد از مرگ شمس‌الدین از او یاد کرده و خود را شاگرد دیلمی نامیده است. سپس شاگرد دیگر دیلمی، تاج‌الدین اشنهی در کتاب «غایة الامکان» از او با لقب «خواجۀ اسلام» یاد کرده است. او در یکی از آثار مهم خود با عنوان «جواهر الاسرار» سال تولد خود را بیان می‌کند که سال 525 قمری است. او از کودکی خود را مشتاق فراگیری علم نشان می‌داد و عزم خود را برای تحمل دشواری‌های این راه جزم کرد و تا دورۀ جوانی عمر خود را به فراگیری علوم دینی گذراند. شمس‌الدین دیلمی اهل خانقاه‌داری و وعظ و تذکیر نبوده و ترجیح می‌داده دور از مردم در گوشه‌ای به مراقبه بنشیند و وقت زیادی را صرف تفکر و تأمل و تألیف نماید. از شاگردان او می‌توان به این کسان اشاره کرد: تاج‌الدین اشنهی، نجم‌الدین کبری، امام مجدالدین محمود، ابوالعلاء تره‌خوار و ... . تاریخ وفات او احتمالاً در سال 593 بوده است.

فصل سوم از بخش نخست کتاب، اختصاص به معرفی تصنیفات شمس‌الدین دیلمی دارد. آثار موجود او که در این قسمت معرفی شده‌اند، عبارت‌اند از: تصدیق المعارف، جواهر الاسرار، مرآة الارواح و صورة الوجاه، اصلاح الاخلاق و مفتاح الاغلاق ....، عجایب المعارف و بدایع الغرایب، مهمات الواصلین من الصوفیة البالغین، المسائل الملمّع بالوقایع البدایع ....، عیون المعارف و .... .بیشتر آثاری که از او به یادگار مانده است، نشان می‌دهد او در اصل یک صوفی عربی‌نویس است و حجم آثار فارسی او با حجم آثار عربی‌اش قابل مقایسه نیست.

بخش دوم کتاب اختصاص به بررسی اندیشه‌های عرفانی شمس‌الدین دیلمی دارد که ذیل چهار موضوع معرفت‌شناسی، خداشناسی، انسان‌شناسی و سیروسلوک سامان یافته است. در پایان کتاب نتیجه‌گیری از مباحث کتاب آورده شده است. همچنین نمایه‌های آیات و احادیث و اشعار فارسی و عربی در انتهای کتاب آورده شده است.

فهرست مطالب کتاب:

یادداشت ناشر

پیش‌گفتار

بخش اول: احوال و آثار

فصل اول: تاریخچۀ تصوف همدان

فصل دوم: شرح احوال

فصل سوم: تصنیفات

بخش دوم: اندیشه‌های عرفانی

فصل اول: معرفت‌شناسی

فصل دوم: خداشناسی

فصل سوم: انسان‌شناسی

فصل چهارم: سیروسلوک

نتیجه

نمایه

نمایۀ آیات و احادیث

نمایۀ اشعار فارسی و عربی

کتاب‌نامه

منابع انگلیسی و آلمانی