معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را در بالای صفحه ببینید.

در مقالۀ «غزلی از قطب‌الدین شیرازی به گویش قدیم شیراز» آمده است:

در كتابخانۀ ملی ملک در تهران مجموعۀ جنگ‌مانند كوچكی به شـمارۀ 5874 به نام یتیمةالدرر و كریمةالفقَر هست كه در 797 هجری كتابت شده و بخش اعظم آن را اشعاری از شعرای معروف و غیرمعروف از جمله سعدی، مولـوی، ابـن یمین، عماد فقیه، جلال طبیب، روزبهان بقلی، نصرالله دامغانی، شاه شجاع (نقل از روی خط او)، اختیارالدین سمنانی، نظام‌الدین دامغانی طبیب و غیره تشكیل می‌دهد. كاتب این مجموعه یک جا در تضاعیف كتاب خود را «ابومحمد جمال‌الدین محمد محمدبن محمد الاصبهانی المحتد الشیرازی المولد» معرفی كرده است. كاتب می‌گوید در تاریخ 797 «مجموعه‌ای موشّح بخطوط اكابر و محلّى بارقام افاضل بلدۀ شـیراز صانه‌االله عن اشرارالشَرار در نظر آمد». سـپس می‌گوید مـن ایـن اشـعار را از آن مجموعه نقل كردم. در میان این اشعار غزلی ملمع به عربی و گویش شیرازی در 7 بیـت از «مولانـا الاعظم قطب‌الملة و الدین الشیرازی» هست. محمدامین ادیب طوسی در سـال 1338 این غزل را همراه با چند ترانه به زبان نیریزی قدیم در شـمارۀ 1 از سال یازدهم نشریۀ دانشكدۀ ادبیات تبریز، ص 1ـ 18، به چاپ رسانده است. كاتب این اشعار به علت شیرازی بودن، اشعار را با اعراب تقریباً كامل نقل كرده، اما ادیـب هنگام نقل آنها این اعراب‌گذاری‌ها را نادیده گرفته و اشعار را از نو و به سبک خاص خود اعراب‌گذاری و معنی كرده است كه در نتیجه هم در دریافت معنی بعضی از ابیات دچار اشتباه شده و هم تلفظ كلمات شیرازی را غلط به دست داده است. وی ظـاهراً به علت اینكه این مجموعه را به طور كامل بررسی نكرده، متوجه نام و مشخصات كاتب و عبارتی كه ما در بالا از او نقل كردیم، نشده است. در این گفتار ما این غزل را نقل، ترجمه و آوانویسی می‌كنیم و دربارۀ بعضی كلمات آن توضیحات لازم را به دست می‌دهیم. در اینجا یادآوری می‌كنیم كـه شخصی در حاشیۀ مجموعۀ مورد بحث اشعار شیرازی را معنی كرده كه ادیب او را «مرحوم وقار» (ظاهراً وقار پسر وصال شیرازی) دانسته است. همان‌طوری كه ادیب اشاره كرده معنی‌های او خالی از اشتباه نیست، اما ادیب نیز یک‌جا به همان خطای او دچار شده است.

در مقالۀ «فرهنگ واژگان و اصطلاحات دیوانی ـ تاریخی در نگاشته‌های فرارودی» آمده است:

زبان فارسی و فرهنگ ایرانی به گونه‌ای چشمگیر با زبـان و فرهنـگ فـرارودی گره خورده است. برای آگاهی از پاره‌ای از واژگان و اصطلاحات كاربردی در گذشته و چه بسا امروزی به كندوكاو در نگاشته‌هـا و انباشته‌های علمی/ ادبی فرارودی و زبان‌های آن سرزمین نیازمندیم. دانستن درست اصطلاحات بر كسی پوشیده نیست. برای همین است كه دیرگاهی است در زبان‌های اروپایی به گردآوری و شرح واژگـان اصطلاحی در رشته‌های گوناگون پرداخته‌اند. تازگی‌ها در زبان فارسی نیز بدین كار بسیار مهـم رو آورده‌انـد كه ناگفته پیداست راه درازی در این زمینه در پیش داریم. آنچه در زیر می‌آید، بر شالودۀ سیاهه‌ای است كـه تیمور، ک، بیسمبایف قزاقستانی در كتاب فهرستگان توضیحی رویدادنامه‌های خجند فراهم آورده است.

در مقالۀ «مناظرۀ جام و قلیان» آمده است: مناظره‌های خیالی و ادبی كه در آنها حداقل دوطرف به زبان حال با یكـدیگر بـه نزاع یا پیكار لفظی می‌پردازند، یكی از گونه‌ها (ژانرها)ی ادبی با سابقه در ادبیات زبان‌های خاورمیانه و اروپایی است كه هم جنبۀ تفریحی و سرگرم‌كننده دارند و هـم جنبۀ اطلاعاتی و آموزشی. مثلاً در درخت آسوریک كه قدیم‌ترین مناظرۀ موجود در ادبیات ایران است و به زبان پهلوی اشكانی نوشته شـده، درخت نخل و بز بـا یكدیگر به نزاع می‌پردازند و هریک از طرفین سعی می‌كند از یک‌سو منافع خـود و از سوی دیگر مضارّ طرف مقابل را بازگو كند. نخل به بز می‌گوید كـه از او رسن و كفش و جاروب می‌سازند و او میوه می‌دهد و در مقابل بز هم افتخار می‌كند كه منسوب به دین مزدیسنان است و شیر می‌دهد و از او ماست و پنیر می‌سازند و از پشمش جامه‌ای می‌بافند كه در مراسم دینی می‌پوشند. ماهیت دوطرف مناظره نیـز اهمیت مقام و موقعیت آنها را در زمان تألیف نشان می‌دهد. مـثلاً در دوره‌های سلجوقی و ایلخانی كه چند مناظره میان شمشیر و قلم، هم به نثر و هم به نظم تألیف شده است، این مناظره‌ها نشان می‌دهد كه دو مركز قدرت، یكی قدرت سپاهی‌گری كه شمشیر نماد آن است و دیگر قدرت تدبیر و ادارۀ مملكت كه قلم نماد آن اسـت، چه نقشی داشتند و چگونه در مقابل یا در كنار هم قرار می‌گرفتند. مناظره‌های ادبی اساساً هزل‌آمیز است. البته، موضوع بعضی از آنها بـه گونه‌ای است كه مصنّف مجالی برای شوخی و هزل ندارد و قیافه‌ای كه برای شخصیت‌های خود خلق می‌كند باید كاملاً جدی باشد، بخصوص وقتی پیكار یا مناظره در حضور شاه یا وزیری باهیبت برگزار می‌شود و این شخصیت باید در انتها داوری كند. مـثلاً مناظرۀ میان شمشیر و قلم معمولا شوخی‌بردار نیست. با همۀ این احـوال حتـی در جدی‌ترین مناظره‌های ادبی و زبان حالی عنصری طنزآمیز و هزل‌آلود وجود دارد و گویی نویسنده در هنگام تألیف اثر خود همواره لبخندی به گوشۀ لب داشته اسـت. چطور ممكن است ما ناظر جنگی لفظی و ساختگی میان دو موجود بی‌زبـان، ماننـد شمشیر و قلم یا خورشید و ماه یا زمین و آسمان باشیم و تصور كنیم همه چیز جدی است و این موجودات واقعاً و به جد این سخنان را كه نویسنده از زبـان حـال آنها بیان كرده است به زبان قال بیان كرده‌اند؟ از طرف دیگر شخصیت‌هایی كه طنـز و هزل از سر و روی آنها می‌بارد، مانند بنگ و باده و حشیش و ...، به گونه‌ای است كه مؤلف باید بیشتر سعی كند كه جنبۀ جدّ را در سخنان ایشان داخل كند. در واقع همین عنصر هزل در مناظره‌های ادبی یا زبان حالی است كه آنها را به صورت یک وسیله یا رسانۀ سرگرم‌كننده و تفریحی و نشـاط‌آور درمی‌آورد. میان جام و قلیان نیز كه در اینجا به چاپ رسیده است از همین نوع مناظره یا جنگ است.

فهرست مطالب کتاب بدین ترتیب است:

سخن خواهان: پروین استخری، جمشید کیان‌فر

کلیات:

خط/ دبیره/ نویسه و «خط‌‌نامه»ها/ پرویز سپیتمان (اذکائی)

بررسی مکتب هنری آل جلایر در نگاره‌های موجود در مُرقع یعقوب‌بیک/ مهدی افضلی

نقش زنان در هنر خط تازی/ صلاح‌الدین المنجد؛ ترجمـﮥ محمد باهر

آرشیوها و کتابخانه‌ها در ازبکستان/ محسن جعفری مذهب

تنوع رستم‌نامه‌ها در نسخ موجود/ مهدخت پورخالقی چترودی، مریم جلالی

معرفی بخشی از دست‌نویس‌های فارسی کتابخانـﮥ فرهنگستان علوم مجارستان/ به کوشش فرید قاسملو، فریبا پایروند ثابت

علوم اجتماعی:

آیا فناوری و اقتصاد فناوری راه گشاست؟/ سیدعبدالله انوار

بی‌بی خانم استرآبادی از فعالان حقوق زنان در عصر قاجار/ نادره جلالی

کارآفرینی چیست و چرا کارآفرینی؟/ سعیده سعیدی

علوم:

کتاب‌ الارصاد عرضی دمشقی همکار خواجه نصیر‌الدین طوسی در رصدخانـﮥ مراغه با اشاره به ابزارهای رصدی/ مهدی محقق

نگاهی به نوآوری‌های محمدباقر یزدی در ریاضیات و در زمینۀ اعداد متحاب و اعداد متعادل در کتاب عیون الحساب/ غلامرضا جمشیدنژاد اول

زبان‌شناسی:

غزلی از قطب‌الدین شیرازی به گویش قدیم شیراز/ علی‌اشرف صادقی

آفات و مصائب زبان فارسی/ ع. روح‌بخشان

واژه‌شناسی:

فرهنگ واژگان و اصطلاحات دیوانی ـ تاریخی در نگاشته‌های فرارودی/ پرداختـﮥ: تیمور ک. بیسمبایف؛ پارسی‌کردۀ محمدحسین ساکت

ادبیات:

مناظرۀ جام و قلیان/ نصرالله پورجوادی

فروغی و خلاصـﮥ شاهنامه/ جویا جهانبخش

بازتاب محیط جغرافیایی در زبان و بیان مولانا/ توفیق ﻫ. سبحانی

خویشکاری ویژۀ نخچیران در داستان‌های پهلوانی ایران/ سجّاد آیدنلو

ابونصر فتح‌الله خان شیبانی کاشانی/ محمّد گلبن

مدخل بر بررسی اشعار حافظ در زمان حیات او/ مهدی رحیم‌پور

افسانـﮥ نیلوفر آبی/ هِلِنا بلاواتسکی؛ ترجمـﮥ منوچهر بیگدلی خمسه

شعر/ خسرو احتشامی هونه‌گانی

نقد و بررسی:

نگاهی گذرا به تفسیر «فی‌ ظلال القرآن» و بیان نکته‌ای چند/ محمدحسین حیدریان

کنکاشی در سفرنامـﮥ مکه امین‌الدوله/ رسول جعفریان

یادی از دکترعبدالحسین نوایی/ غلامرضا امیرخانی

انتقاد بر یک تصحیح «شایسته و انتقادی»! (نقدی بر دیوان حسن دهلوی)/ فرزاد ضیایی حبیب‌آبادی

اندک یافته‌هایی از لباب‌الالباب عوفی/ سیدمحسن ناجی نصرآبادی

قواعد علمی سیر و سلوک عرفانی/ آزاد بروجردی

در سنگر آزادی/ منوچهر پزشک

تاریخ:

اعلامیه‌های زیرزمینی در انقلاب مشروطه/ منصوره اتحادیه (نظام مافی)

اصلاحات غازانی به روایت جامع‌التواریخ رشیدی/ علیرضا ذکاوتی قراگزلو

سازمان اداری و درباری، میراثِ ایران باستان در دورۀ اسلامی/ حسین زمانی

در سوگ آئینی شاهان صفوی/ نزهت احمدی

گلاب و آئین گلاب‌پاشی ره‌آورد ایرانیان مهاجر در دربار مغولان هند/ منیژه ربیعی

مروری بر نظریات اقتصادی عصر رضاشاه و تأثیر آن بر امور خیریه/ الهام ملک‌زاده

ارمنیان ایران در آستانـﮥ انقلاب مشروطه به روایت ملک‌المورخین/ عسکر بهرامی

ریشه‌های تاریخی روابط ایران و ترکیه/ گوک‌خان چتین سایا؛ ترجمـﮥ نصرالله صالحی

برخی ابعاد اجتماعی و سیاسی نبرد حرّه/ مناخیم قسطر؛ ترجمـﮥ محمدکاظم رحمتی

سیری در مناسبات صفویان و اروپاییان/ محمدحسن رجبی

محمدعلی میرزا دولتشاه «دولت و شاهی مستقل/ رامین یلفانی

مهاجرت‌های اجباری و سازماندهی مجدد نظم منطقه‌ای قفقاز در ایرانِ دورۀ صفوی (پیش‌شرط‌ها و تحولات از نگاه فضل خوزانی)/ مائدا هیروتاک؛ ترجمـﮥ یزدان فرخی

ایران در قرن پانزدهم/ ولادیمیر مینورسکی؛ ترجمـﮥ محمود بهفروزی

افدرا و درخت انار در آیین جاودانگی در ایران باستان/ س. مهدی حسن؛ ترجمـﮥ جلیل نوذری

به جستجوی شهزاده‌ای بودایی/ علیرضا دولتشاهی

جانشینان امیرتیمور گورکان/ پروین استخری

رجال:

علم رجال یا تبارشناسی دینی/ جعفر سبحانی؛ ترجمـﮥ علی اوجبی

حلاجِ ماسینیون/ محمدرضا قنبری

مناسبات فرهنگی و علمی ایران و اندلس/ عبدالله ناصری

محمد بن عبدالوهاب و محمد حیاة السندی/ جان وول؛ ترجمـﮥ محمدحسین رفیعی

ابن فندق و تاریخ بیهق/ یوسف الهادی؛ ترجمـﮥ سلمان ساکت

یادمان:

مردی از گذشته‌های دور/ عبدالحسین نوایی

مروری برکارنامـﮥ فرهنگی ـ مطبوعاتی دکتر سیف‌الله وحیدنیا/ مرتضی رسولی‌پور

رسائل:

عَضَدالدین ایجی و رسالـﮥ وضعیـﮥ عَضَدیه/ نصیر شفیع‌پور مقدم

روزنامه ملتی، گزارشی دربارۀ واقعـﮥ هرات (فتح‌نامه هرات)/ حوریه سعیدی

سفرنامه از شهرستانک تا کلاردشت/ جمشید قائمی

دست‌نوشته‌ای منتشرنشده از میرزا حسن رشدیه و نقش سیاسی وی در انقلاب مشروطه/ محمد بقائی شیره‌جینی