معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

نقد ادبی، که آن را «سخن‌سنجی» و «سخن‌شناسی» نیز گفته‌اند، عبارت است از «شناخت ارزش و بهای آثار ادبی و شرح و تفسیر آن که به نحوی که معلوم شود نیک و بد آثار چیست و منشأ آنها کدام است»؛ منظور منتقد ادبی تنها شناخت نیک و بد اثر نیست، بلکه گذشته از شناخت اثر و نیک و بد آن، تحقیق دربارۀ قواعد و اصول یا علل و اسباب نیکی و بدی اثر، از وظایف منتقد است.

بدیهی است که آثار ادبی برای همۀ مردم از یک نوع نیست و ارزش آنها با توجه به طبقات اجتماعی گوناگون است. میزان آگاهی و علاقه‌مندی و انتظارات مردم از آثار ادبی سبب اختلاف در ارزیابی آثار و شکل‌گیری اقسامی از نقد شده که بعضی مبتنی بر لفظ و بعضی مبتنی بر معنی است؛ بعضی نقد فنی است و بعضی فاقد روش‌های انتقادی و صرفاً بر اظهارنظرهای شخصی استوار است. این مسئله کار منتقدان را که واسطۀ بین نویسندۀ اثر ادبی و خوانندۀ عادی هستند و باید با روشی منطقی، لطایف و دقایق متن را بازجویند و نقایص و کمبودها را بر خواننده معلوم نمایند، دشوار می‌کند. از همین جاست که منتقد باید هنر خود را نشان دهد و با ملاک‌هایی که در مباحث ادبی بدان‌ها اشاره شده است، متن را مورد مداقّه قرار دهد و نقد کند. ناگفته پیداست که نقد ادبی برخلاف آنچه در نزد عوام مشهور است، عیب‌جویی نیست و اصولاً متونی که فاقد مدارجی از کمال و پختگی باشند، در معرض نقد قرار نمی‌گیرند. نقد ادبی که بیشتر محققان برای آن ارزش علمی قائل شده‌اند، تأثیری شگرف در تهذیب ذوق عامه و هدایت قریحۀ اهل هنر دارد.

آنچه در این کتاب فراهم آمده است مجموعه‌ای است از تاریخ نقد، سنت نقد ادبی در ایران، درس‌گفتارهای نقد ادبی استاد زرین‌کوب و سیری در مهم‌ترین رویکردها و روش‌ها و نظریه‌های نقد ادبی، یعنی مجموع اطلاعاتی که دانستن آنها برای دانشجویان زبان و ادبیات فارسی لازم است.

این کتاب در چهار بخش گردآوری شده است:

بخش نخست به مقدمه‌ای دربارۀ نقد ادبی و پیشینه آن اختصاص دارد؛ این بخش که تقریباً خلاصه‌شدۀ کتاب نقد ادبی است و در مواردی محدود به آثار دیگری غیر از آثار استاد استناد می‌کند، برای دانشجویانی که می‌خواهند پا به عرصۀ نقد ادبی بگذارند بدون تردید مفید است.

بخش دوم، گزارشی کوتاه از زندگی‌نامۀ استاد و سالشمار آثار او است؛ در این بخش برای نخستین بار شیوه‌ها، روش‌ها و رویکرد‌های نقد ادبی که استاد در آثار پراکنده خود به آنها پرداخته استخراج و به ترتیب حروف الفبا مدون شده است.

بخش سوم، درس‌گفتارهای استاد است به همراه پانوشت‌هایی برای تبیین و توضیح یا تکمیل مطالبی که استاد به دلائلی از جمله محدودیت ترم تحصیلی یا میزان دریافت مخاطبان به اشارتی بسنده کرده و از آنها گذشته است. این بخش اصلی‌ترین و البته حساس‌ترین بخش کتاب است. استادانی که این کتاب را برای تدریس درس نقد ادبی برمی‌گزینند قطعاً به این نکات توجه خواهند داشت که: اولاً: درس‌گفتارها با زبانی بسیار ساده ـ به خلاف زبان نوشتاری استاد ـ ارائه شده است؛ ثانیاً: مباحث کلاس بیشتر پیرامون مبانی نقد ادبی است تا نظریه‌ها و روش‌ها؛ ثالثاً: محدودیت‌های زمانی، سطح علمی مخاطبان، تازه‌بودن مباحث نقد ادبی در آن سال‌ها مانع از آن می‌شده است که استاد به گسترش و تعمیق مطالب خود ـ همچنان که در آثار مکتوب نقد ادبی خود به آنها پرداخته ـ اشاره کند. از همین رو تدارک پانوشت‌هایی براساس آراء و آثار استاد اجتناب ناپذیر می‌نمود.

بخش چهارم در واقع بخش تکمیلی و به منظور آشنایی بیشتر دانشجویان با سیر تاریخی شکل‌گیری نظریه‌های نقد ادبی و اندیشه‌های محوری و توضیح دربارۀ کاربرد آنهاست.

در درس‌گفتارهای نقد ادبی، کمتر سخنی از نظریه‌های رایج نقد ادبی به میان آمده است، شاید علت آن را بتوان در زمان ثمربخشی تحقیقات استاد دانست؛ قطعاً در بازۀ زمانی انتشار کتاب نقد ادبی (1338) و درس‌گفتارهای استاد (1364) تا امروز نظریه‌ها، مکاتب و نحله‌های متعددی در حوزۀ نقد ادبی شکل گرفته که در روزگار تألیف و تدریس استاد مطرح و فراگیر نبوده‌اند. بنابراین در این بخش مهم‌ترین نظریه‌ها، روش‌ها و رویکرد‌های نقد ادبی ـ البته بیتشر بر پایه آثاری جز آثار زرین‌کوب ـ شناسایی و با نگاهی تاریخی در کنار هم چیده شده تا خوانندگان و به ویژه دانشجویان بتوانند نظمی منطقی از چگونگی پیدایش و گسترش جریان‌های مرتبط با نقد ادبی را در ذهن خود داشته باشند.

بدیهی است به دلیل کثرت نظریه‌ها و هم‌زمانی در پیدایش و گسترش چهره‌های شاخصی که بعضاً در پیدایش دو یا سه نظریه یا مکتب تأثیرگذار بوده‌اند، اظهارنظر قطعی دربارۀ تقدم و تأخر تاریخی بعضی از نظریه‌ها با مشکلاتی روبروست که قطعاً به هنگام خواندن این بخش، به خوانندگان معلوم خواهد شد.

فهرست مطالب کتاب:

پیش از هر چیز

پیش‌گفتار

مقدمه: دربارۀ نقد ادبی و پیشینۀ آن

دربارۀ زرین‌کوب و روش‌ها و رویکرد‌های او در نقد ادبی

درس‌گفتارهای نقد ادبی

سیری تاریخی در مهم‌ترین رویکردها و نظریه‌های نقد ادبی

واژه‌ها و اصطلاحات رایج نقد ادبی (فارسی ـ انگلیسی)

واژه‌ها و اصطلاحات رایج نقد ادبی (انگلیسی ـ فارسی)

منابع