معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

ابومحمد الیاس بن یوسف بن زکی متخلص به نظامی، بزرگ‌ترین سرایندۀ منظومه‌های عاشقانۀ فارسی، یکی از پنج سخن‌سرای بزرگ ایران (در کنار فردوسی، مولوی، سعدی و حافظ) و یکی از سرایندگان بزرگ ادبیات جهان است. در این کتاب در نه بخش به بررسی زندگی، اندیشه، آثار و اثرگذاری او پرداخته شده است.

نظامی در جایی مستقیم به سال تولد خود اشاره نکرده است؛ از این‌رو صاحبان تذکره و پژوهندگان زمانۀ ما تاریخ‌های متفاوتی را میان 520 تا 551 قمری ذکر کرده‌اند که از میان آنها سال 520 قمری یا یکی ـ دو سال دیرتر محتمل‌تر است. تاریخ درگذشت او نیز مورد اتفاق نیست، بلکه سال‌هایی را میان 590 و 614 ذکر کرده‌اند. در فصل نخست کتاب به زندگی نظامی به‌اختصار اشاره شده است.

در فصل دوم آثار نظامی معرفی شده‌اند که عبارت‌اند از: دیوان، مخزن الاسرار، خسرو و شیرین، لیلی و مجنون، اسکندرنامه، هفت پیکر و مکاتبات. در فصل سوم کتاب دربارۀ معلومات و تجربیات نظامی سخن گفته شده است؛ از قبیل زبان‌دانی، حکمت، نجوم، پزشکی و تجربیات نظامی.

گفتگو دربارۀ اخلاق و بینش و اعتقادات شاعر، اگر نه آسان، ولی دارای موادی شناخته و آماده است؛ زیرا شاعر در آثار خود نه‌تنها در بسیاری موارد مستقیم به شرح‌حال و حدیث نفس می‌پردازد، بلکه حتی آنجا که اشخاص داستان‌های او سخن می‌گویند، می‌توان دید که غالباً این خود شاعر است که عقاید خود را بر زبان آنها می‌نهد. در فصل چهارم کتاب پس از بحثی در اعتقاد مذهبی شاعر، نگاهی به سلوک او و برخی نظریات او دربارۀ وظایف مردم افکنده شده است.

زبان نظامی از نگاه واژه‌های مفرد آن کهنگی چندانی ندارد؛ ولی در عوض ترکیبات او چه در کمیت و چه در کیفیت در سراسر ادب فارسی بی‌مانند است و اهمیت‌شان از نظر تازگی و نوآوری تا بدان‌جاست که باید آنها را نه‌تنها جزئی از ویژگی‌های زبان، بلکه نیز عنصری از سبک و شیوۀ بیان شاعر به شمار آورد. در ترکیبات شاعر همه نوع ترکیب از اتباعی و تکراری و عطفی یا ترکیب ساخته‌شده از دو اسم، دو صفت، دو فعل، اسم و فعل، اسم و صفت، اسم یا صفت با حرف اضافه، اسم و پیشوند و میانوند و به‌ویژه پسوند دیده می‌شود. در فصل پنجم ویژگی‌های زبان نظامی بررسی شده است.

نظامی دربارۀ شعر و شیوه و روش کار خود اطلاعاتی به خوانندگان می‌دهد که در آثار دیگر سرایندگان فارسی‌زبان بدین کمیت و کیفیت یافت نمی‌شود. در علم ادبیات موضوعی را که داستان‌نویس یا داستان‌سرا برای اثر خود برمی‌گزیند و آن بیشتر به صورت مدون یا شفاهی وجود دارد یا از دیده‌ها و آزموده‌های خود مؤلف منشأ گرفته است، مایه یا بن‌مایه یا خمیره یا خمیرمایه می‌گویند و آن مانند گلی است که کوزه‌گر از آن کوزه‌ای می‌سازد. فصل ششم کتاب به شیوۀ بیان نظامی اختصاص یافته است.

نظامی بیش از همه از فردوسی اثر پذیرفته است. گذشته از اینکه خمیرۀ بخش تاریخی «خسرو و شیرین» و «هفت پیکر» را از شاهنامه گرفته و «شرف‌نامه» را به تقلید از شاهنامه سروده و در آن از زبان و سبک شاهنامه سخت متأثر شده است، هر یک از پنج منظومۀ او پر است از اشاره به اساطیر و روایات و داستان‌ها و اخبار و نام شاهان و پهلوانان ایران کهن که کمابیش همه از شاهنامه برگرفته شده و نشان مطالعۀ عمیق شاعر در حماسۀ ملی است. در فصل هفتم این کتاب دربارۀ ارتباط و تأثیرپذیرفتن نظامی از سرایندگان پیش از او سخن گفته شده است.

پس از نظامی سرایندگان بسیاری در هند و ایران و ترکیه به تقلید از منظومه‌های نظامی پرداختند. سعید نفیسی از 72 تن مقلد نظامی نام برده است که مشهورترین آنها عبارت‌اند از: امیرخسرو دهلوی، عبدالرحمن جامی، مکتبی شیرازی، هلالی جغتایی، وحشی بافقی، عرفی شیرازی و ... . فصل هشتم اختصاص به بررسی تأثیر نظامی بر آثار پس از خود دارد.

در فصل پایانی کتاب شماری از دستنویس‌ها، چاپ‌ها، تفسیرها، پژوهش‌ها و ترجمه‌های آثار نظامی معرفی شده است.

فهرست مطالب کتاب:

یادداشت

اشاره

زندگی‌نامۀ نظامی

آثار نظامی

معلومات و تجربیات نظامی

اخلاق و بینش نظامی

ویژگی‌های زبان نظامی

شیوۀ بیان نظامی

نظامی و سرایندگان پیش از او

تأثیر نظامی بر آثار پس از خود

دستنویس‌ها، چاپ‌ها، تفسیرها، پژوهش‌ها و ترجمه‌ها

نمایه

منابع