معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​
 

سدۀ ششم هجری قمری، دورۀ گذار از سبک خراسانی به عراقی است. در این دوره قصیده با شاعرانی چون انوری و خاقانی به تکامل رسید. در کنار شاعران بزرگ قصیده‌سرا، شاعرانی وجود دارند که آنها نیز قصیده‌سرا هستند؛ اما در برابر بزرگان این دوره جایگاه و مرتبۀ کمتری دارند. یکی از این شاعران شمس طبسی است. دربارۀ او باید گفت یکی از دلایل کم‌فروغ‌بودنش را می‌توان در پیروی از سبک خاقانی جستجو کرد. در دیوان شمس قصایدی وجود دارند که به استقبال از خاقانی سروده شده یا همچون خاقانی در یک قصیده چند بار تجدید مطلع کرده است. دلیل این امر در شمس طبسی این است که شاعر همواره خود را در زیر سایۀ خاقانی و حتی انوری می‌دیده و به همین دلیل تلاش کرده به استقبال قصاید خاقانی برود؛ اما در این زمینه تا اندازه‌ای ناتوان بوده است. با این حال آنچه در دیوان شمس طبسی جلب توجه می‌کند، فراوانی ترکیبات بدیع است که شاعر توانایی خود را در ساخت اینگونه ترکیبات به اثبات رسانده است؛ ترکیباتی مانند بادۀ کوثرعیار، لالۀ صوفی‌شعار، حاتم دریا یمین.

شمس طبسی را در کل باید شاعری مداح به شمار آورد؛ به همین دلیل قالب قصیده را برای بیان اندیشه‌های خود برگزیده تا بتواند به ستایش وزیران و امیران عهد خود بپردازد. از اشعاری که از او باقی مانده و در این دیوان گرد آمده، نمی‌توان به‌درستی تصویر قابل قبولی از شخصیت شمس ارائه کرد. همان‌گونه که نمی‌توان به نظر قاطع و درستی دربارۀ مذهب شاعر دست یافت. اما با توجه به نمونه‌هایی که در آنها ادب شرعی رعایت نشده، باید گفت شاعر در ستایش ممدوح هیچ حد و مرزی نمی‌شناسد. با توجه به اشعار باقی‌مانده می‌توان نتیجه گرفت شاعر در دربار رقیبان زیادی داشته و باید به هر وسیله‌ای متوسل می‌شده تا توانایی خود را در ستایش امیر یا وزیری به اثبات برساند.

در تذکره‌ها نام شاعر را محمد و کنیه‌اش را شمس‌الدین نوشته‌اند. نام پدر او مطابق تذکره‌ها عبدالکریم بوده است. تخلص شاعر در تمامی قصاید «شمس» آمده که برگرفته از کنیۀ اوست. تذکره‌ها مولد و منشأ او را طبس می‌دانند. سال ولادت او معلوم نیست و سال وفات او بین سال‌های 597 تا 618 هجری بوده است. دربارۀ مذهب شمس نمی‌توان اظهارنظر قطعی کرد؛ اما نشانه‌هایی از محبت ائمه (ع) در اشعارش می‌توان دید.

از نکات قابل تأمل در زندگی شمس این است که هیچ قصیده یا قطعه‌ای در دیوان او در مدح پادشاه عصر مشاهده نمی‌شود؛ با اینکه به گواهی مؤلف «لباب الالباب»، شمس طبسی در دربار پادشاهان آل افراسیاب بوده است. عوفی در سال 597 قمری سفری به سمرقند داشته که آنجا در دستگاه صدرالدین محمد (وزیر قلج طمغاج خان ابراهیم بن حسین) شمس طبسی را دیده است.

شمس طبسی به هوای دیدن شمس اوزجندی (از شاعران هم‌عصر خود) به سمرقند رفته و تا آخر حیات در آنجا می‌ماند. او به گواهی تذکره‌ها افزون بر شاعری، در سمرقند شغل قضاوت نیز داشته است.

شمس با اینکه به مدح پادشاه نپرداخته، اما در مقابل وزیران و متعلقان دربار را بسیار ستوده است؛ اما از دیگر نکات مبهم دربارۀ شمس، مشخص نبودن هویت برخی از ممدوحان اوست. دلیل این مسئله هم آن است که شمس در شعر خود به جای اینکه به‌صراحت از ممدوح نام ببرد، لقب یا کنیۀ او را به کار برده که تطبیق دادن کنیه یا شخصیت تاریخی کاری بسیار دشوار است. او با وجود اینکه در دوره‌ای می‌زیسته که شاعران از اصطلاحات علوم مختلف در شعر خود به‌وفور بهره می‌بردند، اما در نسخه‌های باقی‌مانده از دیوان او تعدادی اندکی از این اصطلاحات دیده می‌شود.

از مجموع قصاید شمس، 20 قصیده دارای تشبیب، 24 قصیده دارای تغزل و 18 قصیده هم بدون مقدمه است. شاعر در مقدمۀ دو قصیده به ذکر احوال خود و شکایت از روزگار پرداخته است. از بین قصاید شمس، 42 قصیده مردف است که 34 قصیده دارای ردیف فعلی، 6 قصیده دارای ردیف اسمی و 2 قصیده هم با ردیف حرفی است. بین قطعات هم 8 قطعه مردف است که باز هم سهم ردیف‌های فعلی بیشتر است؛ به گونه‌ای که 5 قطعه دارای ردیف فعلی و 2 قطعه با ردیف اسمی است و تنها 1 ردیف حرفی دیده می‌شود. بنابراین کاربرد ردیف‌های فعلی در اشعار شمس بیشتر از سایر گونه‌هاست.

دیوان شمس طبسی در سال 1343 به کوشش تقی بینش تصحیح و منتشر شد؛ اما از آن زمان تاکنون هیچ تصحیح یا تجدید چاپ یا ویرایش دیگری از این دیوان انجام نشده است. اساس کار بینش در تصحیح، دیوان نسخۀ چستربیتی و نسخۀ ایندیا آفیس است. متأسفانه دیوان مستقلی از اشعار شمس طبسی وجود ندارد و آنچه هست، گزیده‌هایی از اشعار شاعر است که در ضمن مجموعه‌هایی از اشعار شاعران دیگر درج شده است. کامل‌ترین نسخه از اشعار او نسخه‌ای است که در کتابخانۀ استانبول نگهداری می‌شود و فیلمی از آن در کتابخانۀ دانشگاه تهران موجود است. این نسخه در این تصحیح به عنوان اساس انتخاب شده و با تصحیح انتقادی و مقابله با نسخه‌های دیگر فراهم آمده است.

فهرست مطالب کتاب:

* مقدمۀ مصحح

1. زندگانی و شرح احوال

2. هنر شاعری

3. شیوۀ تصحیح

* متن دیوان شمس طبسی

قصاید

قطعات

رباعیات

تعلیقات

نمایه‌ها

منابع و مآخذ