معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

با آنکه حماسه میدان مردان است، زنان در هیچ اثری به زبان فارسی به استثنای «ویس و رامین» نقش فعال زنان شاهنامه را ندارند و جالب اینکه این نقش فعال در بخش حماسی کتاب چشمگیرتر است تا در بخش تاریخی آن که باید آن را به حساب تأثیر ادب اشکانی بر «خدای‌نامه» و از آنجا بر شاهنامه گذاشت.

زنان شاهنامه در همۀ مراحل زندگی نقشی کوشا دارند؛ چه در دوران دوشیزگی (مثال‌های رودابه، تهمینه، سوداوه، منیژه، کتایون و گلنار)، چه در نقش همسر (مثال‌های سیندخت، سوداوه، گلشهر، فریگیس و شیرین)، چه در نقش مادر (مثال‌های فرانک، سیندخت، جریره، و مادر کو و طلخند)، چه در نقش زنان رزمنده (مثال‌های گردآفرید و گردیه)، چه در نقش زنان سیاست‌پیشه (مثال‌های همای، قیدافه، مادر گو و طلخند، گردیه، شیرین، بوران‌دخت و آزرمیدخت) و نیز در نقش دایه و ندیمه و فروشنده و .... .

اگرچه در توصیف زنان شاهنامه تنها به اندام و زیبایی، خرد و دانایی، عفت و پارسایی آنها توجه کرده‌اند؛ ولی در حقیقت نقش کوشا و کارکرد فعال آنهاست که آنها را از زنان دیگر ادب فارس که بیشتر «طعمه» و «غنیمت»اند تا یار و همسر و شریک زندگی متمایز می‌کند. حتی در شاهنامه شاهد تغییری محسوس در این‌باره هستیم.

شخصیت هر یک از زنان شاهنامه منحصربه‌فرد و یکتاست؛ همچنان‌که نقش زنان در همۀ داستان‌های شاهنامه یکسان نیست و تأثیرهای متفاوتی دارد. نقش آنها در هر دوره، چه اساطیری یا پهلوانی یا تاریخی بسامدهای گوناگونی دارد و بررسی شخصیت و نقش آنها در داستان‌های شاهنامه موجب می‌شود تا آنها را بهتر بشناسیم و کنش‌ها و واکنش‌های آنان را در راستای داستان به‌درستی بررسی کنیم.

این کتاب رسالۀ دکتری استاد جلال خالقی مطلق به سال 1349 در دانشگاه کلن است که در سال 1350 در فرایبورگ آلمان منتشر شد. در سال 2012، بریگیته نوین اشواندر در کالیفرنیا این کتاب را به انگلیسی منتشر کرد و سپس دو بار در سال 1395 و 1398 از انگلیسی به فارسی ترجمه شد؛ اما ترجمۀ حاضر از زبان آلمانی کتاب صورت گرفته است.

در بخش درآمد کتاب، نگارنده کوشیده است نخست نقش زن را در نظام اسطوره‌شناسی ایران و هم‌زمان بازتاب آن را در شاهنامه بررسی کند. این درآمد با اسطورۀ آفرینش نخستین زوج پایان می‌پذیرد و در همان‌جا به سرگذشت نخستین زنان شاهنامه می‌پیوندد.

در نخستین بخش کتاب، نگارنده به شرح کوتاهی از سرگذشت نامدارترین زنان شاهنامه پرداخته و آن را با دیگر منابع پیش و پس از اسلام مقایسه کرده و در پایان هر شرح خطوط ویژۀ شخصیت آن زن را ترسیم کرده است. از آنجا که شرح سرگذشت همۀ زنان شاهنامه بدین شیوه کتابی بس پرحجم می‌طلبد، از زنان اسطوره‌ای همه، ولی از زنان تاریخی تنها نامدارین آنها برگزیده و سپس به دو گروه نژاده و غیرنژاده تقسیم شده است.

در بخش دوم کتاب به بررسی جایگاه و پایگاه زن در شاهنامه با توجه به منابع پیش و پس از اسلام پرداخته شده است. نگارنده در این بخش نقش، اهمیت و سرنوشت زنان شاهنامه را در دوره‌های مختلف زندگی، کودکی، همسری و مادری و نیز در آغوش خانواده و میان اجتماع بررسی کرده است. از آنجا که شاهنامه کتابی دربارۀ حقوق خانواده نیست، نویسنده برای پرکردن خلأ موجود، از منابع دیگر بهره جسته است؛ از این‌رو شاهنامه در این بخش از تحقیق، بیشتری منبعی جانبی به شمار می‌رود که با این وجود مرز بازتاب موضوعات فرهنگ کهن ایران را در شاهنامه نشان می‌دهد.

فهرست مطالب کتاب:

یادداشت مؤلف

مقدمۀ مترجم

پیش‌گفتار

درآمد

بخش نخست: دربارۀ برخی زنان شاهنامه

فصل یکم: زنان نژاده

فصل دوم: زنان نانژاده

بخش دوم: جایگاه زن در شاهنامه

فصل یکم: جایگاه دختران در خانۀ پدری

فصل دوم: پیمان زناشویی

فصل سوم: انواع مختلف ازدواج

فصل چهارم: جایگاه زن در زندگی زناشویی

فصل پنجم: جایگاه زن در اجتماع

فهرست کوته‌نوشت‌ها

نمایه‌ها

شرح مختصری از برخی متون

منابع