معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

آگاهی‌ها دربارۀ زندگی فخری هروی محدود است به اطلاعات پراکنده و اندکی که یا خود او در برخی از آثارش به آن اشاره کرده یا در بعضی از تذکره‌ها ذکر شده است. تاکنون هیچ نسخۀ خطی‌ای از آثار فخری یافت نشده که به دست‌خط مؤلف باشد تا نام و مشخصات دقیق او با استناد به آن آشکار شود؛ بنابراین هویت فخری در نسخه‌های خطی آثار او به چند صورت مختلف ثبت شده است: سلطان‌محمد بن امیری، فخری بن امیری، فخری بن محمد امیری، فخری بن محمدامیر، فخری بن محمدامیر هروی، فخری سلطان‌محمد بن امیر، فخر بن امیر هروی و فخرالدین بن امیری هروی.

از دوران کودکی و نوجوانی فخری اطلاعاتی در دست نیست؛ اما بر اساس اشارات صریح یا ضمنی او در برخی از آثارش معلوم است که فخری در ابتدا هرات بوده و به شاه اسماعیل صفوی و گماشتگان او در خراسان و هرات ارادت خاصی داشته است؛ چراکه «هفت کشور» را به نام و مدح شاه اسماعیل و وکیل و امیر او، کمال‌الدین شاه‌حسین اصفهانی و خواجه میرک وزیر زینل‌خان شاملو حاکم وقت خراسان مزین کرده است.

آثار شناخته‌شدۀ فخری هروی عبارت‌اند از: هفت‌کشور، لطایف‌نامه، تحفة الحبیب، روضة السلاطین، صنایع الحسن، جواهر العجایب، دیوان اشعار. آثار نویافتۀ او نیز عبارت‌اند از: رسالۀ معما و تضمینات.

«مجلس آرای» تاکنون نخستین تذکرۀ شاعران هجوگو در تاریخ ادبیات فارسی است که فخری هروی در آن غالباً به معرفی شاعران هجوگو و نقل اشعار هجو پرداخته است. محدودۀ زمانی شاعرانی که فخری به احوال و اشعار آنان پرداخته، از رودکی در قرن چهارم قمری آغاز شده و تا سرایندگان معاصر فخری در قرون 9 ـ 10 قمری پیدا کرده است؛ اما معرفی شاعران و ذکر احوال و اشعار آنان ترتیب خاصی ندارد. همچنین بیشترین حجم کتاب ویژۀ شاعران هجوگو و اشعار هجوی آنهاست؛ اما فخری به تناسب موضوع و به اقتضای مطلب، گاه به احوال و اشعار سرایندگان غیرهجوگو مانند رودکی نیز پرداخته است.

تاریخ تألیف «مجلس‌آرای» دقیقاً معلوم نیست و فخری نیز در متن آن اشاره‌ای به این موضوع نکرده است؛ اما با توجه به اینکه فخری در زمان تألیف این کتاب در سند ملازم میرزا عیسی ترخان بوده و او نیز در 962 قمری حکمرانی سند را به دست آورده است؛ بنابراین فخری این کتاب را قطعاً قبل از 962 قمری تألیف نکرده است. همچنین فخری در 962 قمری سند را به مقصد هند ترک کرده است؛ بنابراین «مجلس‌آرای» نیز مانند «جواهر العجایب» بین 962 ـ 963 قمری تألیف شده است.

فخری محتوای «مجلس‌آرای» را شرح «حالات شعرای شیرین‌کلام سحرساز و فصحای بلاغت‌انجام سخن‌پرداز» دانسته که «از قصاید غرای عالمگیر و کتب و نسخ دلپذیر، قصور بی‌قصور معانی افراخته، القاب همایون پادشاهان جهان را خورشیدوار شمسۀ ایوان گردون‌سای دیرپای آن بناها ساخته‌اند ... و از هر کس نیز آزاری به ایشان رسیده، مناسب حال ابیات جهت انبساط خاطر خرده‌دانان روزگار در بساط ایام انداخته».

«مجلس‌آرای» نخستین تذکرۀ شاعران هجوگو در ترایخ ادبیات فارسی است؛ اهمیت این تذکره، جز سودمندی از منظر نوع ادبی هجو، تاریخ ادبیات و نقد ادبی، در ثبت اشعاری از شاعران معاصر مؤلف یا نزدیک به عصر او در حوزۀ ادبی هرات و سند است.

بنابراین فخری دلیل و انگیزۀ شاعران برای سرودن شعر هجو را آزاردیدن آنان از ارباب قدرت و ثروت دانسته و بر آن تأکید کرده که «هرچند بر اطراف و جوانب این بادیۀ خیال دویدم و در نشیب و فراز این وادی بی‌ملال گردیدم، چیزی که اهل نظم را باعث هجو شود، غیر آزار و رنجش ندیدم».

از «مجلس‌آرای» تاکنون تنها یک نسخۀ خطی شناسایی شده که اصل آن در کتابخانۀ گلپایگانی محفوظ است. نسخۀ این کتابخانه در واقع یک مجموعه مشتمل بر چهار اثر است که اثر سوم آن «مجلس‌آرای» است. این نسخه به دست کاتبی ناشناس با نستعلیق خوشی ظاهراً در نیمۀ دوم قرن دهم قمری کتابت شده و کاتب در حین کتابت یا پس از اتمام آن نسخۀ خود را بازبینی کرده و افتادگی‌ها و ضبط‌های مغلوط آن را در حاشیه یا بین‌السطور با همان خط متن اضافه و اصلاح کرده است.

فهرست مطالب کتاب:

* مقدمۀ مصحح

احوال و آثار فخری هروی

مجلس آرای

ضرورت تصحیح

شیوۀ تصحیح

تشکر و قدردانی

علایم و اختصارات تصحیح

آغاز و انجام موجود نسخۀ خطی مجلس آرای

* متن مجلس آرای

* تعلیقات

* فهرست‌ها

* منابع