لطایفنامه: ترجمۀ فخری هروی از مجالس النفائس امیر علیشیر نوائی
خلاصه
«مجالس النفائس» یکی از معتبرترین و تأثیرگذارترین تذکرههای شاعران است که فخری هروی چند سال پس از تألیف آن را با عنوان «لطایفنامه» ترجمه کرد و بعد از او چهار نفر دیگر نیز به ترجمۀ آن اهتمام ورزیدند.معرفی کتاب
برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.
«مجالس النفائس» یکی از معتبرترین و تأثیرگذارترین تذکرههای شاعران است که فخری هروی چند سال پس از تألیف آن را با عنوان «لطایفنامه» ترجمه کرد و بعد از او چهار نفر دیگر نیز به ترجمۀ آن اهتمام ورزیدند.
تذکرههای شاعران از منابع مهم تاریخ ادبیات هستند و تاریخ ادبیات فارسی موجودیت یکصدسالۀ اخیر خود را مدیون جریان ممتد و مهم تذکرهنویسی است که از ربع اول قرن هفتم آغاز شده و تاکنون نیز ادامه دارد. «مجالس النفائس» سومین تذکرۀ موجود دربارۀ شاعران فارسیسرا و بعضاً ترکیگوست که به زبان ترکی جغتایی تألیف شده و باید آن را اولین تذکرۀ عصری نیز به شمار آورد. محتوای این تذکره مشتمل است بر معرفی و شرح احوال مختصری دربارۀ سرایندگان قرن نهم و اوایل سدۀ دهم. عمدۀ مطالب این کتاب حاصل دیدارها و آگاهیهای شخصی مؤلف امیر علیشیر نوائی است که آن را باید یکی از منابع دستاول تاریخ ادبیات سدۀ نهم و نیمۀ اول قرن دهم بهویژه دربارۀ شاعران کانون هرات دانست.
امیر نظامالدین علیشیر (844 ـ 906 ق) از امرا و ملازمان خاص سلطان حسین میرزا بود که از همان ایام کودکی مورد توجه پدر سلطان قرار گرفت و اجداد او نیز در زمرۀ امرای اعظمی قرار داشتند که در زمان جانشیان امیر تیمور گورکان از لقب ممتاز کوکلتاشی ـ برادرخواندگی ـ برخوردار بودند. او در سرودن شعر به دو زبان ترکی و فارسی توانایی داشت؛ اما قریحۀ شاعری او بیشتر به شعر ترکی متمایل بود. افزون بر علاقه و اشتغال به شعر و ادبیات، به شاعران و امور آنان نیز توجهی ویژه داشت و این توجه سبب شد تا شاعران معاصر او به نهایت آرزوهای خود دست یابند و بسیاری از آنان به پاس خدمات امیر علیشیر آثار ادبی خود را مزین به نام او کنند.
از امیر علیشیر افزون بر اقدامات خیرخواهانه و بناهای عام المنفعه، آثار منظوم و منثوری نیز به دو زبان ترکی جغتایی و فارسی باقی مانده است. از مهمترین و حجیمترین آثار منظوم او باید به دیوانهای چهارگانۀ ترکی او به نام «خزاین المعانی» اشاره کرد که حدود 55000 بیت دارد. مهمترین اثر منثور او، «مجالس النفایس» است و از دیگر آثار او در این زمینه باید به «خمسه المتحیرین» اشاره کرد که مؤلف آن را دربارۀ پیوند و ارتباط خود با مولانا جامی تألیف کرده است.
«مجالس النفایس» مهمترین اثر منثور امیر علیشیر و سومین تذکرۀ موجود دربارۀ شاعران فارسیگوست که بعضی از آنان افزون بر فارسی، به ترکی جغتایی نیز طبعآزمایی کردهاند. امیر علیشیر در عنوان مجلس دوم از این کتاب به تاریخ تألیف این اثر اشاره کرده و اتمام آن را در سال 896 ق. ثبت کرده است. این کتاب مشتمل است بر شرح احوال و اشعار تعدادی از معاصران نویسنده در قرن نهم و بخشی از سدۀ دهم که هر کدام کمابیش اشعاری را به نظم درآوردهاند. امیر علیشیر محتوای کتابش ر ابه پیروی از «بهارستان جامی» و «تذکرة الشعرای» دولتشاه در هشت مجلس تقسیمبندی و آن را به نام سلطان حسین میرزا مزین کرده است. وی قصد داشته با تألیف این تذکره احوال و اشعار شاعران ناشناخته و معاصر با سلطان حسین را ثبت و ضبط کند و در زمرۀ شاعران بزرگ و متقدم درآورد؛ زیرا به عقیدۀ وی شاعران معاصر روانی و لطافت غزل را به شیوۀ متقدمان نزدیک کردهاند و نزاکت و غرابت معنا را به حدی شایسته رساندهاند. مطالب این تذکره در نهایت اختصار بیان شده و امیر علیشیر در نقل شواهد شعری تنها به یکی دو بیت بسنده کرده است.
«مجالس النفایس» در مجموع مشتمل بر شرح احوال 456 نفر از شاعران معاصر با نویسنده است که مؤلف یا در هرات با آنها رفتوآمد داشته یا آنها را در سفر به شیراز، سبزوار، مشهد، سمرقند و استرآباد شناخته است. این تذکره بعد از تألیف چند بار به فارسی ترجمه شده که ترجمۀ فخری هروی با عنوان «لطایفنامه» نخستین آنهاست.
آگاهی دربارۀ زندگی فخری هروی محدود است به مطالب پراکنده و اندکی که در بعضی از تذکرهها ثبت شده است؛ اما همین اندازه دانسته شده که فخری سلطانمحمد و پدرش محمدامیر نام داشته و این پدر و پسر هر دو شاعر بودند و تخلص شعری فخری و امیری داشتند. نویسندۀ «خلاصة الاشعار» باور دارد که فخری در سال 932 در هرات درگذشته، اما این ادعا ظاهراً درست نیست؛ زیرا بیشتر تذکرهنویسان معتقد هستند که فخری تا عهد شاه تهماسب صفوی در قید حیات بود و حداقل تا 970 قمری در دربار اکبرشاه حضور داشت.
فخری هروی افزون بر شاعری و خوشنویسی، آثاری در زمینۀ عروض و قافیه و فنون و صنایع شعر تألیف کرده است و تاکنون از او آثاری به نظم و نثر باقی مانده که «لطایفنامه» مهمترین آنهاست. «لطایفنامه» عنوان نخستین ترجمۀ فارسی «مجالس النفایس» است که معلوم نیست هروی آن را در چه سالی شروع و تمام کرده، اما تاریخ ترجمه بر اساس قراین موجود باید بین 17 رمضان 928 و اواخر جمادل الاول 929 قمری باشد؛ زیرا مترجم از یکسو در دیباچۀ ترجمۀ خود شاه اسماعیل صفوی و پسرش ساممیرزا و درمشخان شاملو حاکم هرات را ستایش کرده و اثرش را به خواجه حبیبالله ساوجی وزیر درمشخان اهدا کرده است و از دیگرسو مترجم خاتمۀ ترجمه را به امیر شاه اسماعیل صفوی اختصاص داده و طوری به توصیف او پرداخته که ظاهراً زمان اتمام ترجمه در قید حیات بوده است؛ بنابراین ترجمۀ فخری باید پیش از قتل این امیر در اواخر جمادی الاول 929 قمری به پایان رسیده باشد.
فخری افزون بر ترجمۀ مجالس هشتگانۀ «مجالس النفایس»، در پایان آن مجلس نهمی مشتمل بر نه قسم به این شرح افزوده است: قسم اول: یک شرح احوال دربارۀ امیر علیشیر نوایی؛ قسم دوم: 14 شرح احوال دربارۀ سادات شاعر؛ قسم سوم: 19 شرح احوال دربارۀ علمای شاعر؛ قسم چهارم: 20 شرح احوال دربارۀ فضلای شاعر؛ قسم پنجم: 143 شرح احوال دربارۀ هنرمندان و عوام شاعر؛ قسم ششم: هفت شرح احوال دربارۀ وزرای شاعر؛ قسم هفتم: 14 شرح احوال دربارۀ امرای شاعر؛ قسم هشتم: هفت شرح احوال دربارۀ سلاطین شاعر؛ قسم نهم: خاتمۀ کتاب و یک شرح احوال دربارۀ شاه حسین اصفهانی. مجموع 226 شرح احوال مذکور در مجلس نهم از «لطایفنامه»، جز شرح حال مهستی دربارۀ شاعران معاصر با فخری است که در زمان تألیف «مجالس النفایس» و بعد از آن به سرودن شعر اشتغال داشتهاند؛ اما امیر علیشیر در تذکرۀ خود به آنان اشاره نکرده و فخری با افزودن این مجلس به پایان ترجمۀ خود قصد داشته تا اسامی و شرح احوال شاعران معاصر او در کنار شاعران معاصر با امیر علیشیر در تاریخ جاودان بماند.
«لطایفنامه» ترجمۀ تحتاللفظی «مجالس النفایس» نیست، بلکه فخری در ترجمۀ خود دخل و تصرفات فراوانی کرده است. او از مجالس اول، دوم، سوم و چهارم به ترتیب شرح احوال چهار، پنج، سی و یازده شاعر را ترجمه نکرده و از هر کدام از مجالس پنجم و ششم نیز شرح احوال دو شاعر و از مجلس هفتم شرح احوال یک شاعر را به فارسی برنگردانده است.
این تصحیح بر اساس سه نسخه صورت گرفته است: 1. نسخۀ شمارۀ 1/7669 محفوظ در کتابخانۀ موزۀ بریتانیا؛ 2. نسخۀ شمارۀ 7894 محفوظ در کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران؛ 3. نسخۀ شمارۀ 1/3128 محفوظ در کتابخانۀ ملی تبریز.
فهرست مطالب کتاب:
در پناه زبان فارسی
مقدمۀ مصحح
1. احوال و آثار امیر علیشیر نوائی
2. مجالس النفائس
3. احوال و آثار مترجم مجالس النفایس، فخری هروی
4. لطایفنامه
5. ضرورت تصحیح
6. شیوۀ تصحیح
متن لطایفنامه
مجلس اول
مجلس دوم
مجلس سوم
مجلس چهارم
مجلس پنجم
مجلس ششم
مجلس هفتم
مجلس هشتم
مجلس نهم
پیوستها
پیوست یکم: ترجمۀ دیباچه و شرح احوال شاعران از متن ترکی مجالس النفایس
پیوست دوم: حواشی نسخههای لطایفنامه
تعلیقات
واژهنامه
مأخذشناسی شاعران
فهرستها
منابع
پربازدید ها بیشتر ...
ایل بختیاری در دورۀ قاجار
آرش خازنیموضوع این کتاب تأثیر متقابل حکومت و ایل در حاشیۀ ایران در دورۀ قاجار است. بررسی تاریخ اتحادیۀ ایلی ب
قصۀ ما به خر رسید: خر و خرپژوهی در شعر فارسی
غلامعلی گرایی، زهراسادات حسینیخرپژوهی در شعر طنز فارسی یکی از زمینههای طنز بوده که باید بهجد مورد تحقیق و پژوهش قرار میگرفت. نو
منابع مشابه بیشتر ...
خواجه بهاءالدین نقشبند: زندگانی، آراء و طریقت (نقشبندیه طریقت خواجگان تا پیدایش مجددیه)
نجدت توسوندرحالیکه طریقتهای بسیاری در طول تاریخ پا به عرصۀ وجود گذاشتند و هر کدام با توجه به پشتوانههای نظر
کارنامۀ فیاض: مجموعۀ آثار دکتر علیاکبر فیاض به انضمام مقالهها و یادداشتها دربارۀ او، اسناد و تصاویر
به کوشش سلمان ساکت با همکاری اعظم رمضانی کامهعلیادکتر علیاکبر فیاض یکی از بنامترین چهرههای علمی و فرهنگی خراسان در صدسال اخیر است. او با وجود عمر
نظری یافت نشد.