معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

امیر علی‌شیر نوایی (844 ـ 906 ق) یکی از امرای مشهور و ملازم خاص سلطان حسین بایقرا تیموری بود که تا پایان عمر هم به تحصیل علوم متداول عصر خود اشتغال داشت و هم شرح اقدامات و فعالیت‌های مهم و تأثیرگذار او اعم از ادبی، هنری، علمی ـ فرهنگی، دینی ـ عقیدتی، سیاسی، عام المنفعه و ... در بیشتر منابع آمده است.

تذکرۀ «مجالس النفایس» مهم‌ترین اثر منثور امیر علی‌شیر است که با تاریخ ادبیات فارسی ارتباط تنگاتنگی دارد و آن را باید یکی از منابع اصلی و تأثیرگذار دربارۀ شعر و شاعری در قرن نهم و اوایل قرن دهم، به‌ویژه در کانون ادبی هرات عهد تیموری به شمار آورد. زبان این تذکره، ترکی جغتایی است و محتوای آن در هشت بخش با عنوان «مجلس» تنظیم شده است. تعداد شاعران مذکور در نسخه‌های این کتاب متفاوت است، اما در مجموع 461 شرح احوال در آن به این ترتیب آورده شده است:

مجلس اول: 46 شرح احوال دربارۀ شاعرانی که امیر علی‌شیر نام و اشعار آنان را از دیگران شنیده، اما به ملازمت آنها نرسیده است.

مجلس دوم: 93 شرح احوال دربارۀ شاعرانی که امیر علی‌شیر در ایام کودکی و جوانی به ملازمت آنها رسیده، اما آنان در زمان تألیف این کتاب در قید حیات نبوده‌اند.

مجلس سوم: 174 شرح احوال دربارۀ شاعرانی که یا امیر علی‌شیر به ملازمت آنان یا آنها به مصاحبت او رسیده‌اند.

مجلس چهارم: 71 شرح احوال دربارۀ فضلایی که به شعر و شاعری شهرت نداشته‌اند و تنها لطایف آنها با عنوان نظم رواج یافته است.

مجلس پنجم: 23 شرح احوال دربارۀ امیرزادگان و سایر مردم خراسان که ابیات به نظم درآورده، اما در سرودن شعر مداومت نداشته‌اند.

مجلس ششم: 31 شرح احوال دربارۀ شاعران غیرخراسانی که با امیر علی‌شیر معاصر بوده و دیوان اشعار داشته‌اند.

مجلس هفتم: 22 شرح احوال دربارۀ سلاطین و شاهزادگانی که یا شعرخوانی آنان خوب بوده یا ابیاتی را به نظم درآورده‌اند.

مجلس هشتم: یک شرح حال دربارۀ سلطان حسین بایقرا، همراه با چند مطلع از اشعار ترکی او به ترتیب حروف قافیه.

«مجالس النفایس» چهار بار در قرن دهم به فارسی ترجمه شده و این موضوع حاکی از اهمیت خاص و تأثیرگذاری عمیق آن در سیر تذکره‌نویسی و تاریخ ادبیات فارسی است. حکیم قزوینی نخستین مترجمی است که این کتاب را با عنوان «هشت بهشت» در استانبول ترجمه کرده است.

محمد فرزند مبارک و مدعو ملقب به حکیم قزوینی، یکی از نویسندگان و مترجمان دانشمند و مشهور در قرن نهم و دهم قمری است که آثاری را در بعضی از رشته‌های علوم معقول و منقول تألیف کرده و متونی را نیز از ترکی و عربی به فارسی برگردانده است. او با توجه به آثاری که از خود برجای گذاشته، هم در تألیف و ترجمه مهارت داشته است و هم در شرح و حاشیه‌نویسی. او دربارۀ سه زبان ترکی، عربی و فارسی آگاهی کافی داشته و در درجۀ اول طبیبی است که بیشترین فعالیت علمی و عملی او معطوف به طبابت و تألیف و شرح آثار طبی بود؛ اما کسب و تولید دانش او منحصر به طبابت نشد، بلکه هم با تفسیر قرآن و جواهرشناسی آشنایی کاملی داشت و آثاری را در این دو زمینه تألیف کرد و هم در طرح و نقد مباحث اعتقادی ـ کلامی و فلسفه و منطق ماهر بود و بر آثاری در این دو حوزه شرح و حاشیه نوشت.

تاکنون بیش از پانزده اثر از قزوینی شامل تألیف، شرح، حاشیه و ترجمه در منابع مختلف معرفی یا شناسایی شده که عبارتند از: ربط السور والآیات، حاشیۀ شرح عقاید النسفی، حاشیۀ علی شرح الاسباب و العلامات، جواهرنامه، ترجمۀ فارسی مجالس النفایس، شرح الموجر فی الطب، نصیحت‌نامه، ترجمۀ حیاة الحیوان، اسباب الستة الضروریة، حاشیۀ شرح عقاید العضدیه و .... .

«هشت بهشت» نام نخستین ترجمۀ فارسی «مجالس النفایس» است. محتوای این کتاب مانند «مجالس النفایس» مشتمل بر هشت بخش است، با این تفاوت که هر کدام از این بخش‌ها در «مجالس النفایس»، «مجلس» نام دارد و در این کتاب «بهشت». همچنین شرح حال سلطان حسین بایقرا در مجلس هشتم «مجالس النفایس» مذکور است؛ اما قزوینی آن را به پایان بهشت هفتم افزوده و بهشت هشتمی مشتمل بر دو روضه به پایان ترجمۀ خود اضافه کرده است. قزوینی جز شرح حال سلطان حسین بایقرا، از بین 460 شرح احوال مذکور در مجالس اول تا هفتم «مجالس النفایس»، 354 شرح احوال را در ترجمۀ خود ذکر کرده است. بهشت هشتم ترجمۀ قزوینی شامل 72 شرح احوال در روضۀ اول و 84 شرح احوال در روضۀ دوم است؛ روضۀ اول مشتمل بر شرح احوال شاعران قبل از عهد سلطان سلیم عثمانی است که آن را نباید ترجمه یا تألیف قزوینی دانست، بلکه مطالب آن نقل قول مستقیم یا غیرمستقیم از منابع ادبی قبل از اوست. روضۀ دوم از بهشت هشتم شامل شرح احوال سلطان سلیم عثمانی و شاعران معاصر با اوست که آن را باید تألیف واقعی قزوینی دانست.

قزوینی در «هشت بهشت» هم مطالبی را از «مجالس النفایس» حذف کرده و هم اطلاعات را به ترجمۀ خود افزوده است. بنابراین ترجمۀ او اصلاً تحت‌اللفظی نیست، بلکه قزوینی در ترجمۀ خود بسیار دخل و تصرف کرده که تا حدی باید آن را تألیفی جداگانه دانست.

مصحح در تصحیح این کتاب پنج نسخه را در دست داشته که عبارتند از: نسخۀ شمارۀ 3877 از مجموعۀ اسعد افندی محفوظ در کتابخانۀ سلیمانیۀ استانبول، نسخۀ شمارۀ 4523 از مجموعۀ فاتح در کتابخانۀ سلیمانیۀ استانبول، نسخۀ شمارۀ 6523 از مجموعۀ سعید نفیسی محفوظ در کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران، نسخۀ شمارۀ 9088 از مجموعۀ سعید نفیسی در کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران، نسخۀ شمارۀ 31931 از مجموعۀ سید محمدحسین خبره فرشچی محفوظ در کتابخانۀ ملی ایران. مصحح در تصحیح خود شیوۀ بینابین را برای تصحیح در پیش گرفته است؛ یعنی روشی میان تصحیح بر مبنای نسخۀ اساس و تصحیح التقاطی؛ بنابراین یکی از نسخه‌ها را نسخۀ اساس قرار داده، اما به ضبط‌های آن کاملاً پایبند نبوده است؛ چراکه گاهی اوقات ضبط‌های نسخۀ اساس، یا مشکوک و مغلوط بود یا نسبت به نسخه‌بدل‌ها اصح و ارجح نبود، بنابراین هر کدام از ضبط‌های نسخ‌بدل که هم اصح بود و هم متن اصلی با آن مطابقت داشت، جایگزین نسخۀ اساس شده و در متن آورده شده است.

فهرست مطالب کتاب:

* مقدمۀ مصحح

زندگی‌نامه و آثار مکتوب حکیم قزوینی

امیر علی‌شیر نوایی و مجالس النفایس

هشت بهشت

ضرورت این تصحیح

شیوۀ تصحیح حاضر

علایم و اختصارات

تصویر صفحات آغاز و انجام نسخه‌ها

* متن هشت بهشت

* متن نسخۀ k از هشت بهشت تحریری دیگر یا نسخۀ محرر

* تعلیقات

* واژه‌نامه

*مأخذشناسی شاعران

* فهرست‌ها

* منابع و مآخذ