معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

داستان‌های منظوم نظامی به مثنوی بزمی مشهور است. صفت بزمی برای این داستان‌ها حکایت از این دارد که انگیزۀ اصلی از آن لذت و لذت‌خواهی است؛ یعنی لذت‌های رایج که معمولاً در حال آسایش و آرامش به دست می‌آید، در آن محوریت دارد؛ از همین‌رو دز آن با صحنه‌های خوردن، نوشیدن، سازوآواز شنیدن و مهم‌تر از همه، معاشرت‌ با زنان روبرو هستیم.

دیوان نظامی سرشار از تجربه‌های ناب هنری است که شخصیت خلاق بی‌مانندی مثل حافظ را به رقابت برمی‌انگیزد تا بگوید که سروده‌اش «گاه لطف سبق می‌برد ز نظم نظامی». افزون بر این خمسۀ نظامی مشتمل بر انبوهی از تجربۀ زندگی است که در جای‌جای آن لابلای مباحث اشاراتی به آنها می‌کند و از این رهگذر گاه می‌توان دریافت که لایه‌های مختلف اجتماع در آن اعصار چه می‌اندیشیده و چه می‌گفته‌اند. به همین سبب هم زن در این ابیات و اشعار و داستان‌ها ضرورتاً بیش از ابزار سرگرمی و فنی برای ایجاد کشش و جذابیت در سیر حکایت است و همین قسمت‌هاست که در ارتباط بیشتر با موضوع بحث این کتاب قرار می‌گیرد. این کتاب در پی آن است که موقعیت زن را در این داستان‌ها بازخوانی کند؛ یعنی با نگاهی ملهم از حساسیت‌های امروزین به موقعیت و رفتار زن در داستان‌های نظامی نگاه کند تا معلوم شود در فضای این اشعار و حکایات، تا چه حد زن در قالب سنتی خود قرار دارد و تا چه حد از آن بیرون می‌آید و به معیارهای زن‌باور مدرن نزدیک می‌شود.

نویسنده در این کتاب با نگاهی زن‌باور به تفسیر و تعبیر جایگاه زن در دو داستان مشهور نظامی (لیلی و مجنون و خسرو و شیری» پرداخته و نشان داده که وقتی زنان کمی از پرده‌نشینی و انفعال و سوژۀ مردبودن خارج می‌شوند، چگونه گفتارها و رفتارهایشان به مطالبات یا ایده‌آل‌های زنانه‌نگر، فاعلیت، تدبیر، تساوی یا برتری‌طلبی نزدیک می‌شوند.

بسیاری بر این حقیقت تأکید داشته‌اند که به‌جز توصیه‌های اخلاقی، نگاه نظامی از درون داستان‌هایش به جنس زن خیلی ژرف‌تر از توصیف‌های ظاهری او از زیبایی زنان است. او در این داستان‌ها به جنس زن به عنوان موجودی انسانی می‌نگرد که استعداد رهبری و ادارۀ کشور، آموختن دانش و بینش در آنها وجود دارد. شخصیت داستان‌های او همچون مردان در صحنه‌های سیاست و دانش و دادگری و نیز جنگ و دلاوری فعال‌اند و در کنار اینها از عفت و عصمت هم برخوردارند.

در میان جمیع آثار نظامی، گویاترین تصویر زن در «شیرین و لیلی» گرد آمده است. گرچه این دو شخصیت بسیار متفاوت از یکدیگر طراحی شده‌اند؛ اما حتی فرودستی‌های لیلی و برخی احوال انفعالی، بر خلاف آنچه برخی گفته‌اند، وی را تا حد یک زن معمولی پایین نمی‌آورد. این دو داستان مشهورترین و محبوب‌ترین داستان‌های عشقی در زبان فارسی هستند و شایستۀ این بررسی که قهرمانان زن آن در ترازوی فرهنگ زنانه‌نگر و زن‌باور امروز چه وزنی دارند.

در این کتاب مسائل زنان به صورت موضوعی مطالعه نشده است؛ چراکه در داستان‌های نظامی زنان در متن داستان قرار دارند یا نقش اول را دارند مثل شیرین یا نقش دوم را دارند مثل لیلی. افزون بر این قهرمانان زن در داستان‌ها به نسبت محدودند و حتی نقش و حرکات آنها هم گو اینکه از اهمیت برخوردار است، اما تنوع محدودی دارد. در متن‌های نظیر شاهنامه متن داستان در دست مردان است؛ ولی زنان متعددی در گوشه و کنار داستان نقش‌های کوچک ولی متنوعی را اجرا می‌کنند و همین تنوع به بررسی موضوعی راه می‌دهد؛ در حالی که نقش شیرین و به‌ویژه لیلی با وجود اهمیت محوری از تنوع محدودی بهره‌مند است. به همین دلیل جداکردن آنها از متن روایت داستان و تحت عناوین مختلف درآوردن آنها چندان مفید یا آسان نیست. به همین دلیل نویسنده ترجیح داده به موازات سیر داستان، مسائل مربوط به زنان مورد توجه قرار گیرد. همچنین از کل خمسۀ نظامی به دو داستان مهم خسرو و شیرین و لیلی و مجنون بسنده شده است؛ هم به دلیل اینکه در مثنوی‌های دیگر به‌جز هفت‌ پیکر سخن زیادی دربارۀ زن نیست و هم به این دلیل که بعیدد است این دو مثنوی مورد بررسی، نمونه‌ای به اندازۀ کافی گویا از زن در دیوان نظامی به دست ندهد.

فهرست مطالب کتاب:

آغاز سخن

خسرو و شیرین

لیلی و مجنون

نتیجه

منابع