معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

«محبوب القلوب» یکی از مهم‌ترین منابع در زمینۀ تاریخ فلسفه بوده و مشتمل است بر شرح احوال، اندیشه‌ها و اقوال و آثار انبیاء، ائمه معصومین علیهم السلام، فلاسفه، عرفا، متکلمان و به طور کلی حکمای یونانی و مسلمان.

شاید به‌جرئت بتوان گفت که «محبوب القلوب» قطب‌الدین اشکوری یکی از مهم‌ترین منابع در زمینۀ تاریخ فلسفه می‌باشد؛ چه اینکه حاوی ویژگی‌های گاه منحصری است که آن را از آثار مشابه متمایز می‌گرداند.

نویسندۀ این کتاب، محمد بن شیخ علی بن عبدالوهاب بن پیله فقیه اشکوری دیلمی لاهیجی، ملقب به قطب‌الدین، شیخ‌الاسلام و بهاءالدین از مشاهیر حکما و عرفای سدۀ یازدهم هجری به شمار می‌آید. متأسفانه هیچ اطلاع دقیق و شفافی از زمان تولد و درگذشت وی در اختیار نیست. در تمامی منابعی که از وی یاد شده، تنها به ذکر فضایل اخلاقی و علم و دانش وی و معرفی اجمالی آثارش بسنده شده است. شگفت‌انگیزتر آنکه با اینکه مصنف خود آثار مهمی در تاریخ و رجال نگاشته و بر اهمیت اینگونه اطلاعات واقف بوده، در زندگی‌نامۀ خویش هیچ اشاره‌ای به زمبان ولادت ننموده است. تنها چیزی که به طور قطع در این‌باره دانسته می‌شود، اینکه همان‌گونه که خود در «محبوب القلوب» تصریح کرده، از زلزلۀ هولناک لاهیجان که در سال 1088 قمری رخ داده، جان سالم به‌در برده و دیگر آنکه فرزندش شیخ جعفر در سال 1905 قمری از آماده‌سازی فهرست این کتاب فراغت یافته و در آنجا هنگام یادکرد از پدر خویش عبارت دعایی «رحمة الله علیه» را به کار برده که حاکی از درگذشت اشکوری است. از ضمیمۀ این دو مطلب می‌توان نتیجه گرفت که او در فاصلۀ زمانی 1088 ـ 1095 قمری چشم از جهان فروبسته است.

مترجم این کتاب، سیداحمد بن محمد حسینی عریضی اردکانی یزدی، محدث، فقیه، مورخ، فیلسوف و نسابۀ شهیر سدۀ سیزدهم هجری، معاصر با فتحعلی شاه قاجار در سال 1175 قمری در اردکان یزد دیده به جهان گشود و حدوداً تا سال 1245 قمری زنده بود. از او آثار گوناگونی به یادگار مانده که مهم‌ترین آنها عبارتند از: الف) تألیف: طریقۀ بیضاء، سرورالمؤمنین، ضیاءالعیون، الانساب المشجره، فضائل الشیعه، و .... ؛ ب) شرح: شرح شرائع الاسلام، شرح کتاب مختصر النافع، شرح زیارت جامعۀ کبیره؛ ج) تلخیص و گزیده: تلخیص شرح الاسباب، منتخب الزیاره/ معین الزائر؛ د) ترجمه: ترجمۀ بحارالانوار، ترجمۀ اکمال‌الدین و اتمام النعمع، ترجمۀ عوالم العلوم، ترجمۀ عیون اخبار الرضا، ترجمۀ جامع السعادات، ترجمۀ محبوب القلوب و .... .

در این معرفی فهرست‌وار به شماری از ویژگی‌های این کتاب اشاره می‌شود.

عمدۀ آثاری که در زمینۀ تاریخ فلسفه به رشتۀ تحریر درآمده‌اند، به دوره، گروه یا جریان خاص اختصاص دارند؛ اما این کتاب شامل شرح حال و آراء تمامی حکمای پیش و پس از اسلام است که صاحب فکر و اندیشه بوده‌اند.

این کتاب از پنج بخش اساسی تشکیل شده است: مقدمه در بیان حقیقت فلسفه و مبدأ پیدایش آن.

مقالۀ نخست در شرح حال و آرای حکمای پیش از اسلام از حضرت آدم (ع) تا یحیی نحوی، بدین ترتیب آدم (ع)، شیث، ادریس، هرمس، اسقلبیوس، بقراط، جالینوس، لقمان، انباذقلس، فیثاغورس، سقراط، افلاطون، ارسطو، اسکندر ذوالقرنین، اسکندر افرودیسی، ثاوفرسطس، دیوجانس، افلوطین، اورمیرس، سولون، زینون، تالس، انکساغورس، انکسیمایس، زرادشت، ذیمقراطیس، ابرقلس، فرفوریوس، ابلینوس، اقلیدس، بطلمیوس و یحیی نحوی.

مقالۀ دوم به شرح حال 126 فیلسوف اختصاص دارد که از حرث بن کلدۀ ثقفی آغاز و به میرغیاث‌الدین منصور دشتکی ختم می‌شود. از جمله فیلسوفان صاحب‌نامی که در این قسمت بدان‌ها پرداخته شده می‌توان به این شخصیت‌ها اشاره کرد: بختیشوع حنین بن اسحاق، اسحاق بن حنین، کندی، ثابت بن قرة، زکریای رازی، این جلجل، ابوزید بلخی، ابن هیثم، ابوسهل فضل بن نوبخت، سهروردی، فارابی، ابن سینا، بهمنیار، امام فخر رازی، جرجانی، غزالی، ابن میثم، جلال‌الدین دوانی، قطب‌الدین رازی و .... .

اشکوری در پایان این بخش به شرح حال 31 تن از بزرگان عرفان و تصوف اشاره کرده که از جملۀ آنهاست: اویس قرنی، کمیل بن زیاد، ذوالنون مصری، ابراهیم بن ادهم، فضیل بن عیاض، یحیی بن معاذ، حلاج، شبلی، نجم‌الدین کبری، محیی‌الدین ابن عربی و سنایی.

مقالۀ سوم در سیرۀ ائمۀ اطهار (ع) و بخشی از احادیث مروی از ایشان و مشایخ امامیه. نویسنده تلاش کرده تا با استناد به روایات معتبر و نیز منابع دست اول و قابل اعتنای و اهل سنت، تصویری درست، کوتاه، و عاری از هرگونه تحریف و افراط و تفریط از سیمای حضرات معصومان ارائه دهد. او در این راستا به قدری کامیاب است که به‌جرئت دل‌های پژوهشگران این حوزه دانست. بی‌تردید خوانندۀ آشنا به زبان عربی با مطالعۀ این اثر گرانسنگ ناخواسته خود را در دوران زیست ائمه (ع) خواهد یافت و از نزدیک، نظاره‌گر فرازونشیب‌های حیات آنها خواهد بود و جان خویش را از آموزه‌های ناب به یادگار مانده‌شان سرمست خواهد ساخت.

خاتمه در شرح حال مؤلف و اسلافش، بی‌تردید مهم‌ترین و مستندترین منابع تاریخی، نوشته‌های برجای‌مانده از خود شخصیت‌های تاریخی است. از این‌رو این قسمت از کتاب اهمیت دوچندان می‌یابد؛ چراکه حاوی داده‌های بکر و ارزشمندی است که در هیچ‌اثر دیگری یافت نمی‌شود.

اشکوری در این کتاب در کنار بیوگرافی اجمالی هر فیلسوف، به تبیین و تفسیر دیدگاه‌ها و اندیشه‌های وی پرداخته و آنگاه که آن را مطابق با واقع نمی‌بیند، با عبارت «لعل مراده» [شاید مقصودش این باشد] و نظایر آن، دست به توجیه زده، به‌گونه‌ای تفسیر می‌کند که از دید خود ایرادی بر آن وارد نشود. نویسنده در این کتاب، به‌شدت از کتاب «نزهة الارواح شهرزوری» متأثر است، چه در تبویب و ترتیب مباحث، چه در ذکر پندنامه‌ها و حتی گاه عبارات او بسیار شبیه به عبارات شهرزوری است. با این وجود افزوده‌های اشکوری چه در ناحیه تحلیل‌ها و چه در ذکر استشهادها باعث شده است تا این کتاب نزد حکمت‌پژوهان اثری بس فراتر از «نزهة الارواح» به شمار آید.

اما آنچه در این کتاب آمده، ترجمه‌ای آزاد و تحریری فارسی از کتاب گرانسنگ «محبوب القلوب» اشکوری است. مترجمه در ترجمه‌اش هیچ دربند ترجمۀ واژه به واژه و ترجمۀ اصطلاحی نبوده، از این‌رو برخی از عبارات یا واژه‌های مؤلف را حذف کرده و مواردی را به متن افزوده است. او تقریباً پس از پایان ترجمۀ هر بخش، با عنوان «مترجم می‌گوید» به دیدگاه شخصی خویش پرداخته و با رویکردی انتقادی به تحلیل بیانات مؤلف پرداخته است. از این‌رو این کتاب را نمی‌توان ترجمه یا تحریری صرف از «محبوب القلوب» به شمار آورد، بلکه در واقع ترجمه‌ای است تألیفی و نقادانه و این خود حاکی از عمق دانش و دقت مترجم بوده و او را فراتر از یک مترجم صرف قرار می‌دهد.

تصحیح این کتاب بر اساس نسخۀ منحصری به خط مترجم که به شمارۀ 268 ط در کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی وجود دارد، انجام شده است.