معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

توجه به باورها و اعتقادات رایج در میان توده‌های مردم، به شکل‌های گوناگونی توجه شاعران و نویسندگان بزرگ را برانگیخته است. این بزرگان با خارج کردن مفهوم‌های پیش‌گفته از زمینۀ اصلی پیدایش‌شان، باورهای عامه را دست‌مایۀ آفرینش مضامین و درون‌مایه‌های رنگارنگ خود قرار داده‌اند.

آثار خواجوی کرمانی دربردارندۀ شیرین‌ترین نمونه‌های شعر فارسی در قرن هشتم است. تربیت دقیق و فرهیختگی خواجو سبب تنوع زمینه‌های شعری، زیبایی و عمق مطالبی شده که به آن اهتمام ورزیده است. یکی از زمینه‌های آثار خواجو، بهره‌گیری از عناصر فرهنگ و ادب عامه برای پروراندن و بیان مضامین و درون‌مایه‌های آثار خویش است. وی به این طریق و با بهره‌گیری از زمینه‌های ذهنی، اعتقادات، سنت‌ها و باورهای راسخ، اندیشه‌هایش را در اذهان خوانندگان جا می‌‌اندازد و زمینه‌های مشارکت آنها را در آفرینش شعری فراهم می‌کند تا خوانندگانش لذت مضاعف ببرند.

طبقه‌بندی و تحلیل فرهنگ و ادب عامه در آثار ادبی، از یک‌سو به روان‌شناسی قومی و تاریخی ایرانیان کمک می‌کند و از سوی دیگر برخی از نکته‌های مهم اسطوره‌ای، آیینی، فلسفی و مردم‌شناسی آثار ادبی را روشن می‌کند و بر عمق و لذت فهم خواننده می‌افزاید. آثار خواجو ریشه‌هایی عمیق در فرهنگ مردم دارد. این کتاب می‌کوشد نشان دهد خواجوی کرمانی چگونه از عناصر مادی و معنوی فرهنگ و ادب عامه در جایگاه یکی از ابزارها و وسایل ممکن برای آفرینش درون‌مایه‌های شعری و هنرنمایی خود بهره می‌گیرد. همچنین گوشه‌هایی از پیچیدگی‌های معنایی و ریشه‌های فرهنگی اشعار وی را روشن نماید.

این کتاب دربرگیرندۀ بخش عمده‌ای از فرهنگ عامۀ رایج مردم ایران در قرن هشتم هجری است. پاره‌ای از این عناصر امروزه موضوعیت خود را از دست داده‌‌اند و کسی در زندگی به آنها پایبند نیست؛ اما پاره‌ای دیگر همچنان زنده‌اند و به همان شکل عصر خواجو یا با تغییراتی که به اقتضای زمان در آنها صورت پذیرفته است، در میان مردم رایج هستند. خواجو با لطافت فوق‌العاده از میان عناصر فرهنگ عامه، آنچه باورپذیرتر است را برگزیده و با اشارات تلمیحی در خدمت انتقال اندیشه‌هایش قرار داده است.

افزون بر این ساختار داستانی منظومه‌های خواجو به‌ویژه «همای و همایون» و «گل و نوروز» تحت تأثیر ساختار داستان‌ها و افسانه‌های عامه است و کم‌وبیش از تمام عناصر ساختاری افسانه‌های عامه در آنها بهره گرفته است. در ارتباط با روش کار در این کتاب بیان این نکته‌ها ضروری است:

1. زمینه‌های شعری خواجو بسیار متنوع است؛ به‌گونه‌ای که مناسبات زندگی روزمره، سپاهی‌گری، فرهنگ، اخلاق، عرفان و تصوف، طبیعت، هنرها، نجوم احکامی، علوم و دانش‌ها و فرهنگ و ادب عامه را به شکل‌های گوناگون دربر می‌گیرد.

2. بهره‌گیری هنری از فرهنگ عامه یکی از ویژگی‌های مهم شعر خواجوست. جز در اندک‌نمونه‌هایی که یک عنصر از عناصر فرهنگ عامه را با تمام جزئیات توصیف کرده است، در بقیۀ نمونه‌ها به فشرده‌سازی عناصر فرهنگ عامه روی آورده و به جای بیان کردن توضیحات مفصل، اشاره‌وار آنچه را در میان مردم رواج دارد بیان می‌کند.

3. روش خواجو غالباً به شکلی است که می‌توان آن را «تلمیحات فولکوریک» نامید. این نام‌گذاری سبب می‌شود که بخشی از فرهنگ عامه را خواجو بیان کند و بخش دیگری از آن در ذهن مخاطب شکل بگیرد. به این ترتیب خواننده در آفرینش و کامل‌سازی متن با گوینده شریک می‌شود و از این طریق به لذت مضاعف در خواندن اشعار وی نایل می‌آید.

4. تکرار و تنوع در بهره‌گیری از عناصر فرهنگ عامه از ویژگی‌های شعر خواجوست. گاه یک عنصر را بارها و بارها تکرار می‌کند؛ اما در هر بار به آن شکلی دیگر می‌دهد و با هدفی متفاوت با دفعات پیشین از آن استفاده می‌کند.

5. یکی از زمینه‌های اصلی شعر خواجو، گونۀ ادب عاشقانۀ عارفانه است. به همین مناسبت، عناصر فرهنگ عامه را به کرات از زمینۀ اصلی و فولکوریک خود خارج می‌کند و آنها را به حوزه‌های عرفان و عشق و اخلاق وارد می‌کند. به این ترتیب گونه‌های ترکیبی می‌سازد که برای مثال می‌توان آنها را طب، نجوم، امثال و حکم، باورها، آداب و رسوم.... عارفانه‌عاشقانه نامید.

6. هدف خواجو مانند همۀ شاعران ادب رسمی، عرضۀ فهرستی تفصیلی از فرهنگ عامه نیست؛ بنابراین از فرهنگ عامه بیشتر همچون ابزاری برای انتقال اندیشه‌های اصلی‌اش بهره می‌گیرد. و موارد دیگر .....

در این کتاب پس از مطالعه و یادداشت‌برداری تمام آثار خواجو، به هنگام جمع‌بندی مطالب، ابتدا شواهد دیوان و سپس شواهد خمسه نوشته شده است. در نمونه‌هایی که شواهد محدود به چند نمونه می‌شد یا خاص یا دشواریاب بودند، تمام شواهد نوشته شده است. در نمونه‌هایی که نکتۀ مدنظر عمومیت و بسامد بیشتری داشت، به ذکر یک یا دو نمونه بسنده شده است. همچنین در برخی نمونه‌ها نیز پس از بیان شواهد محدود، نشانی بقیۀ نمونه‌ها نوشته شده است.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمۀ سرویراستار و ناظر علمی مجموعه

پیش‌گفتار

نام و نشان خواجو

فرهنگ و ادب عامه

روش کار

باورهای عامه

بازی‌ها و سرگرمی‌ها

امثال و حکم

علوم و دانش‌ها

طلسم

لغز، چیستان و معما

مادۀ تاریخ

اعلام و اشاره‌های اساطیری و ماورایی

گوهرشناسی و جواهرات

فراست و قیافه‌شناسی

سوگند

آداب و رسوم

آیین‌های دربار

آداب و رسوم مرگ و سوگواری

سخن آخر

کتاب‌نامه