معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

این کتاب دربردارندۀ تاریخ عمومی جهان از آغاز آفرینش تا زمان نوشتن آن است که در سال ۷۳۰ به نام غیاث الدین محمد، پسر خواجه رشیدالدین فضل‌الله تألیف شده است.

حمدالله مستوفی از تخمۀ حر بن یزید ریاحی و نویسندۀ این کتاب و کتاب‌های نزهة القلوب و ظفرنامه است.

در آغاز کتاب در سبب تألیف آمده است: «علم تواریخ در مدت زمان ماضی از ابتدای آفرینش عالم و خلقت آدم (ع) اختلاف کرده‌اند جهت آنکه به واسطۀ فترات تواریخ مجدد می‌گردانند، چنانکه اول تاریخ از هبوط آدم می‌گرفتند. پس از طوفان نوح، پس از آتش ابراهیم، پس بنی‌اسرائیل از مبعث موسی و اولاد اسمعیل از بنیاد کعبه؛ و یونانیان و رومیان از عهد اسکندر؛ و اهل یمن از ظهور حبشه بر یمن و قبطیان از تسلط و تغلب بخت نصر؛ و قریش از واقعۀ اصحاب الفیل، و علی هذا هر قصۀ معظم که واقع می‌گشته، تاریخ پیشین ترک می‌کرده‌اند و آن را تاریخ می‌ساخته‌اند. بدین سبب مردم را چگونگی تاریخ فراموش شده و به تحقیق رعایت نتوانسته‌اند کردن و پیغمبران (ع) نیز تصریح خبر نداده‌اند .... و این بنده مدت دولت هر قومی چنان‌که در تواریخ یافته، و مورخان متفق‌القولند و یاد می‌کنند، بر فاتحه و شش باب و خاتمه نهاد».

فاتحۀ کتاب در آفرینش کاینات است.

باب اول در ذکر پیغمبران و کسانی که پیش از دعوت خاتم النبیین در کار دین سعی کرده‌اند که در دو فصل است: فصل اول در ذکر پیغمبران در دو مقاله که مقالۀ اول در ذکر پیامبران اولوالعزم و مقالۀ دوم در ذکر انبیاء و بالاخره فصل دوم در ذکر حکماء و کسانی که پیغمبر نبودند، اما در کار حق و رواج دین سعی نمودند.

باب دوم در ذکر پادشاهان پیش از اسلام و در چهار فصل است: فصل اول در ذکر پادشاهان پیشدادیان، یازده تن، و مدت ملکشاهان 2415؛ فصل دوم در ذکر پادشاهان کیانیان، ده تن بودند و مدت ملکشان 734 سال؛ فصل سیم در ذکر ملوک‌الطوایف، 22 تن و مدت ملکشان 318 سال؛ فصل چهارم در ذکر پادشاهان ساسانیان معروف به اکاسره، 31 تن، مدت ملکشان 527 سال.

باب سیم در ذکر خاتم‌النبیین و سیدالمرسلین و خلفا و اصحاب و احفاد او در یک مقدمه و شش باب. مقدمه در شرح نسب و ذکر قبایل عرب که بدو پیوسته‌‌اند. فصل اول در ذکر کیفیت احوال و شرح غزوات و کمیت ازواج و دبیران و اعمام و عمات و موالی و مخلفات او. فصل دوم در ذکر خلفای راشدین و امرای مهتدین. پنج‌تن؛ مدت خلافت‌شان از ثالث عشر ربیع‌الاول سنۀ احدی عشر تا ثالث عشر ربیع‌الاول سنۀ احدی و اربعین، سی سال. فصل سیم در ذکر بقیۀ معصومین که حجت‌الحق علی الخلق بودند. ده تن و مدت امامتشان، 214 سال و پنج ماه. فصل چهارم در ذکر بعضی از صحابۀ عظام و جمعی که از تابعین کرام بودند. فصل پنجم در ذکر پادشاهان بنی‌امیه، چهارده تن و مدت ملکشان به ایران، 91 سال. فصل ششم در ذکر خلفای بنی عباس به ایران، 37 خلیفه، مدت دولتشان 523 سال و دو ماه 23 روز.

باب چهارم در ذکر پادشاهان در عهد اسلام در دوازده فصل. فصل اول در ذکر پادشاهان بنی‌لیث صفار در بعضی از ایران، سه تن، مدت ملکشان 35 سال و بعد از آن نسل ایشان به راه نیابت در سیستان حکّام بودند. فصل دوم در ذکر پادشاهان سامانیان، نه تن، مدت ملکشان به ایران، 102 سال و نیم. فصل سیم در ذکر پادشاهان غزنویان، 14 تن، مدت ملکشان 155 سال، سی سال در ایران و باقی در غزنه. فصل چهارم در ذکر پادشاهان غوریان، پنج تن، مدت ملکشان 64 سال. فصل پنجم در ذکر پادشاهان دیلمان و آل بویه، 17 تن، مدت ملکشان 127 سال. فصل ششم در ذکر پادشاه سلجوقیان در سه شعبه: شعبۀ اول بعضی در تمامت ایران و بعضی در اکثر ایران، 14 تن، مدت ملکشان 161 سال؛ شعبۀ دوم به کرمان، 11 تن، مدت ملکشان 150 سال؛ شعبۀ سیم به روم، 15 تن، مدت ملکشان 220 سال. فصل هفتم در ذکر پادشاهان خوارزمشاهیان، نه تن، مدت ملکشان 138 سال. فصل هشتم در ذکر اتابکان و آن دو شعبه است: شعبۀ اول به دیار بکر و شام، نه تن، مدت ملکشان 120 سال؛ شعبۀ دوم به فارسی، معروف به سلغریان، 11 تن، مدت ملکشان 120 سال. فصل نهم در ذکر اسماعیلیان و آن دو مقاله است: مقالۀ اول در ذکر اسماعیلیان مصر و مغرب، 14 تن، مدت ملکشان 260 سال؛ مقالۀ دوم در ذکر اسماعیلیان ایران، هشت تن، مدت ملکشان 171 سال. فصل دهم در ذکر قراختاییان به کرمان، نه تن، مدت ملکشان 86 سال. فصل یازدهم در ذکر اتابکان لرستان که دو شعبه‌اند: شعبۀ اول اتابکان لر بزرگ، هفت تن، مدت ملکشان 180 سال؛ شعبۀ دوم اتابکان لر کوچک، 11 تن، مدت ملکشان 150 سال. فصل دوازدهم: در ذکر پادشاهان مغول آنچه بر ایران حکم کرده‌اند تا زمان تألیف این اثر، 13 تن، مدت ملکشان 131 سال.

باب پنجم در ذکر ائمۀ سنت و قرّا و مشایخ و علمای دین اسلام و ذکر بعضی از لطایف سخنانشان در شش فصل. فصل اول در ذکر ائمه و مجتهدان؛ فصل دوم در ذکر قراء کلام‌الله قدیم؛ فصل سوم در ذکر محدثان؛ فصل چهارم در ذکر مشایخ؛ فصل پنجم در ذکر علماء؛ فصل ششم در ذکر شعراء و ذکر بعضی از لطایف سخنانشان.

باب ششم در ذکر احوال شهر باب‌الجنۀ قزوین که مقام و مولد و منشأ مؤلف است در هشت فصل. فصل اول در ذکر اخبار و آثار که در شأن آن بقعه وارد است؛ فصل دوم در بیان چگونگی نام آن؛ فصل سیم در کیفیت بنا و عمارت آن؛ فصل چهارم در ذکر فتح آن و اسلام اهل آن بقعه؛ فصل پنجم در ذکر قنوات و رودخانه‌ها و مساجد و مقابر و نواحی آن؛ فصل ششم در ذکر صحابه و تابعین و ائمه و خلفا و مشایخ و علما و پادشاهان و وزرا و سلاطین و امرا که آنجا رسیده‌اند؛ فصل هفتم در ذکر حکام و عمال آن؛ فصل هشتم در ذکر قبایل و اکابر که از آنجا خاسته‌اند.

خاتمه نیز در ذکر انساب انبیا و پادشاهان و حکما و ... بر سبیل شجره.

این اثر با نثری روان نوشته شده و برخلاف بیشتر کتاب‌های تاریخی، زبانی عامیانه دارد. اهمیت این کتاب در اطلاعات آن از تاریخ دوران نویسنده (دوره مغول) است. در این کتاب، نام افراد و شاعران هم‌روزگارِ نویسنده، که از بیشتر آنها نامی در تذکره‌ها نیست، یاد شده است.

 مصحح در این کتاب از هشت نسخۀ خطی برای تصحیح استفاده کرده است.