معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

انقلاب مشروطیت سبب تغییراتی کلان در کارکرد افراد طبقات حاکم شد. تا قبل از مشروطه، کارویژیۀ این‌گونه افراد، مشارکت در قدرت به شکل سنتی آن به منظور حفظ حاکمیت خاندان مستقر بو؛ زیرا هرگونه جابجایی قدرت می‌توانست به حذف این‌گونه افراد منجر شود؛ اما انقلاب مشروطه این الگوی سیاسی را تغییر دارد و شالودۀ جدیدی را جایگزین نمود که در آن بسیاری از افراد خاندان‌های حاکم، نه‌تنها برای استواری نظم مستقر نمی‌کوشیدند، بلکه در بسیاری از موارد آن را به چالش می‌طلبیدند که این امر با توجه به کیفیت آن در نوع خود نظیر نداشت.

سلیمان میرزا اسکندری یکی از این افراد بود. وی شاهزاده‌ای قاجاری بود که نسبش به عباس میرزا ولیعهد ایران می‌رسید. او با بروز انقلاب مشروطه، بدون توجه به جایگاه مسلط سیاسی خاندان خود، به این جنبش پیوست و به‌زودی به یکی از نامداران آن تبدیل شد. رهبری حزب دمکرات در مجلس دوم، رهبری جریان مهاجرت در جنگ جهان‌گیر اول، تأسیس حزب سوسیالیست، نقش‌آفرینی در تحول نظام سیاسی و تأسیس حزب توده، نقش مهم و قابل توجه وی را در فرایند این تحولات نشان می‌دهد؛ بنابراین روشن‌شدن نقش و جایگاه سیاسی وی که این پژوهش درصدد تبیین آن است، افزون بر آنکه میزان دخالت و تأثیرگذاری وی را در حوادث کلان تاریخ معاصر روشن خواهد کرد و بر زوایای تاریک زندگی سیاسی وی پرتوافکنی خواهد نمود، بر شناخت و درک ما از تحولات پرفرازونشیب یکصدسالۀ اخیر خواهد افزود.

این پژوهش بر آن است تا به پرسش‌های اساسی دربارۀ زندگی سیاسی سلیمان میرزا پاسخ دهد. نمونه‌هایی از این پرسش‌ها که این پژوهش در تلاش برای پاسخ‌گویی به آن است، عبارت‌اند از: نقش سلیمان‌میرزا در جریان مشروطیت چه بود؟ اقدامات سلیمان میرزا تا چه اندازه در به‌تعطیل‌کشاندن مجلس دوم مؤثر بود؟ نقش سلیمان میرزا در جریان مهاجرت چه بود و چرا وی با توجه به جایگاه سیاسی برجسته‌اش در آغاز این جریان، به‌زودی به عنصری سرخورده و منزوی تبدیل شد؟ مواضع سلیمان میرزا در جریان امتیاز نفت شمال تابع چه مؤلفه‌هایی بود؟ سلیمان میرزا چه نقشی در فرایند تحول نظام سیاسی از قاجاریه به پهلوی داشت؟ چرا سلیمان میرزا به جریان جمهوری‌خواهی پیوست؟ دلایل علاقمندی سلیمان میرزا به حوزۀ معارف چه بود؟ چرا سلیمان میرزا با وجود ائتلاف با رضاخان، در مجلس مؤسسان علیه وی به‌پا خاست؟ ماهیت حزب توده در زمان سلیمان میرزا چگونه بود؟ آیا سلیمان میرزا با توجه به تأسیس احزاب چپ و حمایت از تفکرات چپ، به لحاظ فکری و عملی تابع و پیرو شوروی‌ها بود؟ و ده‌ها پرسش از این قبل که در طول این پژوهش، نگارنده کوشیده‌ است به آنها پاسخ بدهد.

فصل نخست کتاب، خاندان اسکندری که منشعب از اسکندر میرزا پسر عباس میرزا است را بررسی کرده است. در فصل دوم به فعالیت‌های سلیمان میرزا پیش و پس از استقرار مشروطه پرداخته شده است. این فصل که حیات سیاسی سلیمان میرزا را تا افتتاح مجلس سوم شامل می‌شود، دربرگیرندۀ حوادث و فعالیت‌هایی چون پیوستن به تشکل‌هعای مخفی قبل از مشروطه، انتشار روزنامۀ حقوق، راهیابی به مجلس دوم، رهبری حزب دموکرات، مخالفت با اولتیماتوم روس و تبعید به قم است.

فصل سوم، حیات سیاسی سلیمان میرزا از افتتاح مجلس سوم تا کودتای 1299 خورشیدی را بررسی می‌کند. در این فصل از افتتاح مجلس سوم و فعالیت‌های پارلمانی سلیمان میرزا، بروز جنگ جهانی، تحرکات سلیمان میرزا و رابطه‌اش با آلمانی‌ها، رهبری جریان مهاجرت، اختلاف با نظام‌السلطنه، به‌حاشیه‌رفتن سلیمان میرزا، آوارگی وی در خاک ترکیه، اسارت توسط انگلیسی‌ها و تبعید وی به هندوستان بحث می‌شود.

فصل چهارم دربرگیرندۀ بررسی در حیات سیاسی سلیمان میرزا تا پادشاهی رضا شاه است. در این فصل از راهیابی سلیمان میرزا به مجلس چهارم، مخالفت با اعتبارنامۀ نصرت‌الدوله فیروز و مخبرالسلطنه هدایت و درگیری با قوام‌السلطنه بر سر مسائلی چون قانون هیئت منصفه و نفت شمال بحث می‌شود. این فصل همچنین جزئیات تعامل سلیمان میرزا با رضاخان را در جریان‌هایی چون جمهوری‌خواهی و غییر سلطنت به تصویر می‌کشد. این فصل با موضع‌گیری سلیمان میرزا علیه رضاخان در مجلس مؤسسان پایان می‌یابد.

فصل پایانی کتاب که به زندگی سیاسی سلیمان میرزا از پادشاهی رضاشاه تا پایان زندگی سلیمان میرزا اختصاص دارد، از وقایعی چون انزوای سیاسی سلیمان میرزا، بازگشت وی به صحنۀ سیاست پس از شهریور 1320، تأسیس حزب توده و فعالیت‌های حزب در زمان وی سخن می‌گوید. این فصل همچنین ماهیت حزب توده در زمان سلیمان میرزا را بررسی می‌کند و در پایان این فصل قضاوت دیگران دربارۀ سلیمان میرزا و همچنین افکار و عقاید او در باب مسائلی چون ملیت، مذهب، سیاست، اجتماع و فرهنگ آورده شده است.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

فصل اول: خاندان اسکندری

فصل دوم: سلیمان میرزا و مشروطیت

فصل سوم: سلیمان میرزا از جنگ جهانی اول تا کودتای 1299 خورشیدی

فصل چهارم: سلیمان میرزا از کودتای 1299 خورشیدی تا پادشاهی رضاشاه

فصل پنجم: سلیمان میرزا از پادشاهی رضاشاه تا پایان زندگی

سخن پایانی

منابع