معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

دوران تسلط وحشیان مغول یکی از تاریک‌ترین ادوار تاریخی اجتماعی ایران است، با این وجود یکی از درخشان‌ترین و شکوفا‌ترین اعصار از جهت خلق آثار تاریخی است. شاهکارهای تاریخی و اجتماعی که در این مقطع زمانی آفریده شدند کم نیستند. جامع‌التواریخ، تاریخ جهانگشای جوینی، مجمع‌الانساب شبانکاره‌ای، تاریخ بناکتی، گزیده، ظفرنامه، نزهۀ ‌القلوب، نظام ‌التواریخ، تاریخ وصاف، غازان‌نامه نورالدین بن شمس‌الدین محمد همه در این دوره نوشته شده‌اند.

کتب و منابعی که شرح حال حمدالله مستوفی را نوشته‌اند، نوعاً کلیشه‌ای و تکراری است و کسی حرف تازه‌ای دربارۀ او ننوشته است. اینکه سلسله نسبش به حربن یزید ریاحی می‌رسد و اجدادش مقامات لشکری و حکومتی بوده‌اند دردی از خواننده را دوا نمی‌کند.

اکثراً نام او را حمدالله بن ابوبکر بن حمدالله مستوفی قزوینی نوشته‌اند. استاد فقید عبدالحسین نوائی در مقدمه تاریخ گزیده حدس زده‌اند که شاید نام او «حمد» بوده باشد و «ترکیب حمدالله به هیچ وجه مشابه اسامی مردم آن زمان نیست». که دلیل معقولی به نظر نمی‌رسد و استاد فقید ایرج افشار هم آن حدس را مردود دانسته‌اند.

استاد عزیز عبدالحسین نوائی در مقدمه تاریخ گزیده دربارۀ مستوفی مرقوم فرموده‌اند: «اما راجع به شخص حمدالله مستوفی تنها می‌دانیم که از ابتدای جوانی بر سیرۀ آباء و اجدادی «به شیوۀ عمل پیشگی» یعنی خدمات دولتی اشتغال ورزیده و چند بار جامع‌الحساب ممالک نوشته و سفرهای متعدد به تبریز و شیراز و اصفهان نموده و مدتی نیز در بغداد سمت «تقریر اموال» داشته و مهم‌ترین مشاغل وی «حکومت تومان قزوین و ابهر و زنجان و طارمین» بوده است».

در بیشتر شرح‌ حال‌هایی که از مستوفی در منابع و مآخذ و مقدمه‌های کتاب‌هایش نوشته شده خیلی راحت از کنار مذهب و اعتقادات دینی او گذشته‌اند و مطلبی ننوشته‌اند و عده‌ای او را شافعی دانسته‌اند، عده دیگری او را «سنی دوازده‌امامی» و بالاخره‌ عده‌ای هم او را شیعه گفته‌اند. مستوفی در نزهۀ‌القلوب در چند مورد به احوال خود اشاره می‌کند.

از این دانشمند بزرگ که به قول استاد احسان اشراقی بزرگ‌ترین عالم زمان خود بوده است، آثار بسیار ارزشمندی به‌جا مانده که عبارتند از: تاریخ گزیده، ظفرنامه، نزهۀ القلوب، نمودار الثوابت، مفاخر (مواخر) التواریخ، تصحیح شاهنامه و مقابلۀ نسخه‌های متعدد آن که اولین کار علمی او بوده است.

نزهۀ القلوب یکی از مهم‌ترین دانش‌نامه‌هایی است که تا قرن هشتم در ایران به زبان فارسی نوشته شده است. این کتاب را حمدالله مستوفی در سنین پختگی و پس از تألیف چهار کتاب مهم دیگرش نوشته، بنابراین از اعتبار و اهمیتی بیشتر برخوردار است. نزهۀ القلوب دانش‌نامه‌ای است در یک مقدمه، سه مقاله و یک خاتمه. مقدمه در نجوم و تاریخ اسلام و طول و عرض جغرافیایی و تقسیم کشورها به هفت اقلیم است. مقالۀ اول در کانی‌شناسی، گیاه‌شناسی و حیوان‌شناسی است. مقالۀ دوم که در زمینۀ خود یکی از شاهکارها است دربارۀ انسان به معنی کلی آن است. تشریح و طب و اخلاق و خصایل و رذایل و اعتقادات و هر چه به آدمی مربوط است. مقالۀ سوم در تاریخ و جغرافیا و خاتمه این کتاب در عجایب و غرایب است.

این کتاب افزون بر جنبۀ نجوم و طب و تاریخ و جغرافیا، گنجینۀ ارزنده‌ای است از اشعار فارسی و عربی، روایات، احادیث، امثال فارسی و عربی، لغات نادر و ... . مستوفی از سال 783 تا 740 هجری قمری به تالیف نزهۀ القلوب اشتغال داشته است.

یکی از امتیازات نزهۀ‌القلوب آوردن شعر و اشعار شعرای گذشته است. مصحح تا آنجا که توانسته این اشعار را با دواوین چاپ شدۀ بعضی از شعرا مقابله کرده اما ضبط نسخه‌های خطی را در متن آورده و ضبط دیوان‌های چاپی را در پاورقی.

یکی دیگر از شاخصه‌های این کتاب لغات نادری است که در این کتاب به کار رفته است؛ مانند: بازگونه، باشگونه، باژگونه، باژگاه، آ خیزش، تو دستان و ... .

حمدالله مستوفی در تألیف این کتاب از منابع مهم زیادی سود جسته که مؤلفین این کتاب‌ها از ادیان و مذاهب مختلف‌اند: مسلمان (همه شیعه و هم سنی)، مسیحی و صابئی. در مقدمه و مقالۀ اول و مقالۀ سوم اگر مؤلفین غیرشیعی هم باشند اشکالی وارد نیست اما در مقالۀ دوم که اعتقادی‌ترین بخش کتاب است، مستوفی فقط به نقل احادیث رسول گرامی اسلام و خاندان مطهر ایشان پرداخته و مبادرت به نقل احادیث از آن خاندان گرامی کرده است.

نسخه‌های خطی نزهۀ ‌القلوب فراوان است. استاد احمد منزوی 64 نسخه خطی و مصطفی درایتی 104 نسخۀ خطی آن را معرفی فرموده‌اند. نویسنده این کتاب را با مقایسه هشت نسخه تصحیح کرده است که این نسخه‌ها عبارتند از: 1. نسخه خطی شماره 2427 کتابخانۀ مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران؛ 2. نسخۀ خطی شمارۀ 2975 کتابخانه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی؛ 3. نسخۀ خطی شماره 691 کتابخانه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی؛ 4. نسخۀ خطی شمارۀ 4888 کتابخانه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی؛ 5. نسخۀ خطی 5315 کتابخانۀ مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران؛ 6. نسخۀ خطی شمارۀ ادبیات 139 حکمت کتابخانۀ مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران؛ 7. نسخۀ خطی شمارۀ 1917 کتابخانۀ ملی؛ 8. نسخه‌ای است متعلق به کتابخانۀ ملی تاجیکستان در 406 صفحه 22 سطری.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

مقدمه

مقالۀ اول: در ذکر تکوین موالید ثلاثه که معادن و نبات و حیوان است

مقاله دوم: در ذکر نوع انسان

مقالۀ سیوم: در وصف بلاد و ولایات و بقاع

خاتمه الکتاب: در وصف عجایبی که در بحر و ربع مسکون است