معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را در بالای صفحه ببینید.

عصر سامانی یعنی قرن چهارم و پنجم هجری پربارترین دوران تاریخ ایران است؛ عهد رواج و پیشرفت ادب فارسی و حکومت قاطع زبان فارسی دری، عصری که در آن به فرهنگ ایرانی توجه وافری شد و نثر فارسی مورد اقبال فرمانروایان قرار گرفت. امیران سامانی از مشوّقان اصلی ترجمۀ کتاب‌های مختلف به زبان فارسی دری بودند، از این‌رو نخستین آثار منثور فارسی در آن عهد نگاشته شد و آثار متعددی از زبان عربی به فارسی ترجمه شد. ترجمۀ تفسیر طبری یکی از نمونه‌های درخشان این متون فارسی قدیم است که از گزند حوادث زمانه در امان بوده و تا به امروز بر جای مانده است.

این کتاب «نخستین ترجمه و تفسیر رسمی قرآن کریم» به زبان فارسی است که در پی صدور فتوای فقهای ماوراءالنهر بر جواز ترجمۀ قرآن پدید آمد.

در میانۀ قرن چهارم هجری تفسیر طبری یا جامع‌البیان فی التّفسیر القرآن تألیف مفسّر و مورّخ نامی، محمد بن جریر طبری (درگذشت 310ق) آوازۀ بلندی داشت و امیر منصور بن نوح سامانی (350ـ365ق) به ضرورت ترجمۀ آن به زبان فارسی پی برد و گروهی از علما را بر این کار گماشت. به گواهی مقدمۀ این کتاب چون او تفسیر طبری را به زبان عربی نوشته شده بود، بدید و خواندش را برای فارسی زبانان دشوار یافت؛ همت گمارد که این تفسیر ارزشمند به فارسی بازگردانده شود. از این‌رو برای پرهیز از اعتراض منتقدان، از فقهای آن روزگار اجازۀ ترجمه خواست. ایشان هم خواندن و نوشتن ترجمۀ قرآن را به فارسی برای کسانی که زبان عربی ندانند، روا دانستند و به ترجمه فتوا دادند. بر این اساس ترجمۀ تفسیر طبری با اقتباس از تفسیر طبری و به قلم جمعی از علمای ماوراءالنّهر به رشتۀ تحریر درآمد.

این اثر که نگارشی مستقل یا ترجمه‌ای آزاد از تفسیر ارزندۀ طبری است، از دیرباز مورد توجه و استقبال خاصّ مفسّران و مترجمان قرآن کریم و ادیبان و واژه‌شناسان قرار گرفت.

جایگاه این قرآن چندان رفیع است که آن را همسنگ با شاهنامۀ فردوسی در ادب فارسی خوانده‌اند؛ چراکه گنجینه‌ای سرشار از واژگان ناب فارسی است. شگفتا به رغم گذشت ده قرن از نگارش این کتاب، هنوز هم برای فارس‌زبانان قابل فهم است و چنان به زبان معاصر نزدیک است که اگر گرد کهنگی واژگان و سبک از آن زدوده شود، گویی برای امروز نوشته شده است. به حقیقت زبان فارسی امروز، همان زبان شیوای ترجمۀ تفسیر طبری است و تغییرات آن چندان نبوده که شالودۀ زبان از هم بگسلد و درک آن دشوار شود، این در حالی است که با گذر زمان، زبان برخی از تمدّن‌ها به قدری دستخوش تغییر و تحوّل قرار گرفته که ادراک متون قدیم آنها، حتی برای دانشمندان نیز به آسانی میسر نیست.

دربارۀ ارزش این کتاب همین نکته بس که این اثر طلیعۀ ترجمه‌ها و تفاسیر فارسی قرآن کریم است و شمار بسیاری از ترجمه‌ها و تفاسیری که در چهار قرن نخست هجری پدید آمد، به پیروی از آن ظهور یافت. بی‌گمان شماری از مترجمان قرآن نیز از آن به عنوان یک مرجع و الگو بهره برده و مطالبی را اقتباس کرده‌اند.

نثر ترجمۀ تفسیر طبری همانند دیگر آثار عصر سامانی دارای ویژگی‌های نثر مرسل یا نثر سبک خراسانی است. نثری مبتنی بر طبیعت گفتار که لغات عربی در آن کم است و ضرب‌المثل عربی اصلاً ندارد. آمیختن شعر و نثر به هم در آن مروسم نیست. جملاتش کوتاه و روشن است. تکرار به ویژه در فعل‌های آن رواج دارد و سجع جز در خطبه‌های متونش دیده نمی‌شود. از نظر ادبی خالی از صنایع بیانی و بدیعی است و از نظر فکری بیشتر توصیفاتش مربوط به جهان بیرون است تا درون و نگاهش آفاقی و عینی است، نه انفسی و ذهنی.

آنچه مسلّم است این اثر مشتمل بر یک دوره ترجمۀ قرآن کریم و تفاسیر آیات است؛ بدین‌گونه که برای هر یک از سور‌ه‌های قرآن دو بخش اختصاص یافته؛ یکی ترجمۀ آیات که تحت اللفظی یا واژه به واژه است و دیگری مطالب تفسیری مربوط به ان آیات که به شیوۀ تفسیر نگاران کهن اغلب حاوی قصص انبیا، ذکر اخبار و داستان‌های تاریخی است.

این کتاب معرفی و ارزیابی اثر گرانقدر ترجمۀ تفسیر طبری است که نگارنده آن را در سه فصل فراهم اورده است: فصل نخست برای بیان معنا و ویژگی‌های ترجمه و تفسیر در کتاب مورد نظر، ناگزیر به مباحثی در حوزۀ ترجمه و تفسیر قرآن کریم اختصاص یافت. در فصل دوم، جنبه‌های گوناگون این اثر معرفی و ارزیابی شد. فصل سوم نیز مشتمل بر بررسی ادبی این متن کهن است.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

فصل اول: ترجمه و تفسیر

بخش اول: ترجمه

بخش دوم: تفسیر

فصل دوم: آشنایی با ترجمۀ تفسیر طبری

فصل سوم: بررسی ادبی ترجمۀ تفسیر طبری