معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

عمدۀ آثار نجومی در تمدن اسلامی عبارت بودند از زیج‌ها، رساله‌های ابزارشناسی و کتب هیئت. زیج‌ها آثاری بودند پر از جدول‌های عددی و روش‌های محاسباتی تبدیل نظام‌های گاه‌شماری، تعیین موقعیت و زمان پدیده‌های سیاره‌ای و ... . کتاب‌های ابزارشناسی عمدتاً دربارۀ اسطرلاب‌ها و دیگر ابزارهای نجومی. آثار هیئت دربارۀ مباحث نظری بودند و برخلاف زیج‌ها، متمرکز بر ساختار هندسی و طبیعی افلاک حرکت‌دهندۀ سیارات و دیگر جنبه‌های کیهان‌شناختی و جغرافیایی.

امروزه در کتب تاریخ نجوم، اگر بخشی را به نجوم اسلامی اختصاص دهند، اشاره‌ای نیز به «مدل‌های سیاره‌ای غیربطلمیوسی» در آثار هیئت جهان اسلام می‌کنند؛ چراکه از طرفی افسانۀ افول علم در تمدن اسلامی از سده‌های پنجم و ششم را به چالش می‌کشد؛ افسانه‌ای که برخی مستشرقان در اواخر قرن نوزدهم بر سر زبان‌ها انداختند و از طرف دیگر ارتباط‌هایی میان این مدل‌ها و نجوم کپرنیکی پیدا شده است. اما باید توجه داشت که مبحث مدل‌های غیربطلمیوسی تنها یک جنبه از تاریخ علم هیئت است؛ این علم از جهات دیگر به مباحثی متفاوت گره می‌خورد که اهل علم آن روزگار در ایجاد علمی روشمند و سازگار با دیگر علوم طبیعی و ریاضی با آنها درگیر بودند. به همین دلیل این آثار مملو از استدلال‌ها و براهینی هستند که مدام نقد و بررسی می‌شدند و اختلاف‌نظرهایی که گاه بسیار ریشه‌ای بودند. بنابراین برای آشنایی با این مباحث و استدلال‌ها و نقدها باید زبان آنها را شناخت.

«اختیارات مظفری» مفصل‌ترین کتاب هیئت به زبان فارسی است؛ البته پیش و پس از آن آثاری با این حجم و تخصص نوشته شده‌اند؛ ولی یا به زبان عربی هستند یا مختصرتر. آثار نجومی فارسی در دوران اسلامی یا معمولاً از جملۀ کتاب‌های مختصر هیئت هستند یا از جملۀ دیگر آثار نجومی هستند، مانند زیج‌ها. نجوم اسلامی جنبه‌های گوناگونی دارد که علم هیئت توجه مورخان علم را به‌ویژه در دهه‌های اخیر به خود جلب کرده است.

قطب‌الدین محمود بن مسعود مصلح‌الدین شیرازی، منجم، ریاضی‌دان، فیلسوف و طبیب بزرگ سرزمین ایران از بزرگان علم و معرفت در قرن هفتم هجری قمری است. این قرن دوران اوج علم هیئت و شیرازی یکی از اضلاع مثلثی بود که دو ضلع دیگر آن خواجه نصیرالدین طوسی و مؤیدالدین عرضی بودند. او صاحب آثار بسیاری است؛ از جمله: شرح حکمة الاشراق، ترجمۀ تحریر اصول اقلیدس، رسالة فی حرکة الدحرجة والنسبة المستوی والمنحنی، التحفة السعدیة یا شرح کلیات قانون ابن‌سینا، درة التاج لغرة الدباج و ... .

قطب‌الدین «اختیارات» را به «مظفرالدین یولق ارسلان حسام‌الدین البیورک» تقدیم کرده است. احتمالاً او امیری از ملوک ارتقیه یا آل ارتق در شمال آناتولی باشد. او این کتاب را تنها چهار ماه بعد از تألیف «النهایة» به نگارش درآورده است.

شیرازی در «نهایة» و «اختیارات» نام‌هایی برای مدل‌های تازۀ نجومی وضع می‌کند که صاحبان آن مدل‌ها به کار نبرده بودند. او مدل‌های سیاره‌ای طوسی و عرضی را به مدل‌های ساده‌تری که به آنها «اصل» می‌گوید، فرو می‌کاهد و برای هر کدام نامی انتخاب می‌کند: مدل‌های جدید طوسی را برای حرکت در طول «اصل صغیره و کبیره» و در عرض «اصل میل» می‌خواند و مدل عرضی را «اصل مدیر و حافظه». برای مدل‌های جدید خود نیز اسامی مشابهی وضع می‌کند: «اصل حدسی فوقانی»، «اصل حدسی تحتانی»، «اصل استنباطی فوقانی» و «اصل ممیله». این اسامی تا قرن‌ها بعد در آثار هیئت دورۀ اسلامی استفاده می‌شدند.

در مقدمۀ این تصحیح ابتدا سخنی دربارۀ چیستی و ویژگی‌ها و انواع کتب هیئت در دوران اسلامی آمده است و پس از آشنایی اجمالی با زندگانی و روزگار نویسندۀ «اختیارات»، یعنی قطب‌الدین شیرازی، آشنایی بیشتری با آثار او در هیئت و ساختار و محتوا و نسخ به‌جامانده از آنها به دست داده می‌شود. پس از نسخه‌شناسی «اختیارات» و بررسی روش و ویژگی‌های این تصحیح، متن تصحیح‌شدۀ «اختیارات مظفری» در اختیار خواننده قرار می‌گیرد. پس از عرضۀ متن مصحح، نمایۀ اسامی کتاب‌ها و کسان و همچنین نمایۀ جاها و شهرها با ذکر شمارۀ بندها آمده است. واژه‌نامه‌ای حاوی معانی کلمات دشوار و اصطلاحات و توضیحات کوتاه در بخشی جداگانه به همراه شمارۀ بندها آمده است؛ سپس به شرح بخش‌هایی از محتوای علمی و ریاضی کتاب «اختیارات مظفری» پرداخته شده است.

از کتاب «اختیارات مظفری» چهارده نسخه به دست مصحح رسیده است که در کتابخانه‌های ایران، روسیه و ترکیه نگهداری می‌شوند.

فهرست مطالب کتاب:

یادداشت مصحح

مقدمۀ مصحح

کتاب اختیارات مظفری

مقدمه

مقالت اول: در مقدماتی که پیش از شروع در مقاصد به ذکر آن احتیاج است

مقالت دوم: در هیئت اجرام علوم و آنچه تعلق بدان دارد

مقالت سیوم: در هیئت زمین و قسمت آن به عامر و غامر و آنچه لازم او باشد به حسب اختلاف اوضاع علویات و مانند آن

مقالت چهارم: در معرفت مقادیر ابعاد و اجرام کواکب

اصطلاح‌نامه و واژه‌نامه و توضیحات کوتاه

نمایۀ نام‌های کسان و کتاب‌ها

نمایۀ جاها و اقوام

شرح کتاب اختیارات مظفری

منابع مقدمه و شرح