معرفی کتاب

این جستار درآمدی است بر تصویر شاعران نامبردار سه قرن نخستین ادب فارسی از آرمانشهر دینی که نمود و نماد آن در فرهنگ اسلامی، اشاره به موعود همۀ ادیان، حضرت بقیة الله الاعظم (عج) است.

اعتقاد به آرمانشهر از موضوعات اعتقادی ریشه‌دار در شعر فارسی است و در دورۀ مورد مطالعۀ این کتاب، عمدتاً دیدگاه عامۀ اهل سنت بر این امر حاکم است و با گذشت زمان و نیز آگاهی بیشتر شاعران این دیدگاه به واقعیت امر نزدیک‌تر می‌‌شود. البته در دوره‌های بعد با وجهۀ کاملاً آشکارتری از بحث موعود روبرو می‌شویم که مورد بحث این کتاب نبوده است.

نویسنده در فصل اول از بخش اول کتاب به بررسی وجود و باور موعود در آیین‌های مختلف پرداخته است که در این بخش از آیین‌های زردشت، هندی (هندوییزم)، بودایی، یهود، مسیحیت و آیین‌های دیگر ملل گوناگون سخن رانده است. در فصل دوم این بخش به تأثیر قرآن و حدیث در ادب فارسی اشاره کرده است و معتقد است وجود اصطلاحاتی چون اقتباس، تلمیح، تضمین، تحلیل، درج، تمثیل، اشاره و ... در شعر نشان‌دهندۀ حضور آشکار این دو منبع معرفت و شناخت در ادبیات فارسی است و در ادامه نمونه‌هایی از این بازتاب را در شعر فارسی آورده است. در فصل سوم این بخش نیز به بیان مشخص اعتقاد عامۀ مسلمین و سپس تعیین خصوصیات دقیق و ویژگی‌های گوناگون آن «امید  نهایی» در چارچوب اعتقاد راستین و خدشه‌ناپذیر مکتب امامت پرداخته شده است.

بخش دوم کتاب مدینۀ فاضله در شعر فارسی است. نویسنده در این بخش ابتدا درآمدی بر سبک‌های شعر فارسی داشته است و سپس مختصات سبک خراسانی را بیان کرده و در ادامه به بررسی آرمانشهر در شعر بزرگان سبک خراسانی پرداخته است که این موضوع را مجموعاً در شعر سی تن از شعرای این سبک بیان کرده است. این شاعران عبارتند از: رودکی، دقیقی طوسی، کسایی مروزی، فردوسی طوسی، عنصری بلخی، فرخی سیستانی، فخرالدین اسعد گرگانی، اسدی طوسی، قطران تبریزی، ناصرخسرو قبادیانی، ابوالفرج رونی، مسعود سعد سلمان، خیام نیشابوری، امیر معزی نیشابوری، قوامی رازی، ادیب صابری ترمذی، سنایی غزنوی، عبدالواسع جبلی، سوزنی سمرقندی، رشیدالدین وطواط، اثیر اخسیکتی، انوری، فلکی شروانی، جمال الدین اصفهانی، خاقانی شروانی، ظهیرالدین فاریابی، نظامی گنجوی و عطار نیشابوری.

عمدۀ شاعران بررسی شده، شاعران مدیحه‌سرا و درباری‌اند. دربارهای برجسته‌تر در تاریخ این دوره سامانیان، غزنویان و سلجوقیان‌اند که وابسته به خلافت عباسی و به لحاظ تفکر ظاهری دینی به مکتب خلافت که همان مکتب عامه است، گرایش دارند و قاعدتاً دیدگاه اهل سنت دربارۀ موعود را آن هم بسیار کلی و به اختصار باز می‌نمایند. البته گاهی گرایش به خاندان عصمت و طهارت در شعر برخی از اینان بروز داده می‌شود؛ ولی در مجموع دیدگاهشان نسبت به موعود از حوزه دیدگاه کلی عامه، فراتر نمی‌رود.

فهرست مطالب کتاب بدین ترتیب است:

بخش اول

فصل اول: آرمانشهر در فرهنگ پیشینیان

فصل دوم: تأثیر قرآن و حدیث در ادب فارسی

فصل سوم: آرمانشهر در اسلام

بخش دوم: مدینۀ فاضله در شعر فارسی