معرفی کتاب

در آغاز ادبیاتی که از آن آثاری به دست است، مانند آثار وداها و گاتاها، سرود‌هایی است حاوی دعا و نیایش که عجز بشر را نسببت به قدرت بی انتهای معبود و طبیعت بیان می‌کند و بشر را به خدا و نیروی ماورای طبیعت پیوند می‌دهد. کم‌کم ادبیات حماسی و اخلاق ادب حماسی و مذهبی رشد می‌کند. نمونۀ بسیار روشن و نزدیک آن به ما، شاهنامۀ فردوسی است که تجلی‌گاه خداجویی، راستی، درستی، نیکویی و خردمندی و دوری‌گزیدن از کژی و کاستی و واجدبودن صفات نیک دیگر است.

انواع و اقسام دیگر شعر به مناسبت کامیابی‌ها و ناکامیابی‌ها به سراغ شاعر می‌آمد، اما اخلاق تنها از جهت حماسی و قبیله‌ای یا عشق‌های زمینی و عواطف قومی و ... مطرح بود. دین نجات‌بخش اسلام که به همۀ جنبه‌های فکری و اعتقادی مردم توجه داشته و دارد، موضوع شعر و شاعری را در سورۀ خاصی مورد عنایت قرار داد. در آیات 224 تا آخر سورۀ «شعراء» با وجود اینکه اسلام شعر و شاعری را تأیید می‌کند، با استثنایی شاعر مؤمن و خداپرست را از شاعران گمراه و سرگشته که قول و فعلشان تفاوت بسیار دارد، جدا می‌کند.

ادبیات فارسی که سابقه‌ای چندصدساله دارد، از آغاز با دو بال شعر و نثر در میدان هنرورزی به جولان آمد؛ گرچه شعر به جهات منع شرعی سایر شاخه‌های هنر مانند موسیقی، نقاشی، مجسمه‌سازی و ... رشد بیشتری یافت و تا حدی جای هنرهای دیگر را پر کرد، ولی نثر زیبا و آهنگین نیز در ادب ما جایگاه والا دارد. شاعران فارسی‌زبان از یک‌سو در مدح و نسیب و تشبیب و بعدها غزل، زیباترین مضامین شعری را به کار بردند و زیبایی لفظ و معنی را پابه‌پای هم به اوج رساندند. شاعران عارف و عارفان شاعر نیز با تلفیق ادبیات و اخلاق به مضامین لطیف الهی و دینی و اخلاقی دست یافتند و لطیف‌ترین و با این حال بلندترین اندیشه‌ها را در عرفان بیان کردند.

شاعرانی که به اخلاق و باورهای ژرف جامعه دلبستگی داشتند، از قبیل ناصر خسرو، سنایی، عطار، مولوی و ... از طریق القای افکار اخلاقی، دینی و عرفانی در جامعه و تربیت اجتماعی، اثری عمیق بر جای گذاشتند. اگر از وصف «می» و «معشوق» و «زیبایی‌های طبیعت» و مدایحی که برای تأمین نام و نان سروده می‌شده است بگذریم، بسیاری از شاعران ما مانند ناصرخسرو، فردوسی، سنایی، عطار، سعدی، حافظ، جامی و دیگران به «شرافت‌های انسانی و اخلاقی» می‌اندیشیده‌اند؛ فضایل و شرافت‌هایی مانند: ایثار، فداکاری، نیکی، دستگیری از ایتام و مساکین و احقاق حق ستمدیدگان، عرت نفس، بی‌توجهی به زخارف دنیوی و دل نبستن به ظواهر دنیوی و امثال اینها جز در مکتب خداپرستی در هیچ مکتب دیگری قابل توجیه و تأیید نیست.

اگر دیوان‌های شعر را بررسی کنیم، خواهیم دید برخی بیشتر و بعضی کمتر اشعار خود را به القای مضامین اخلاقی و فضایل معنوی و دوری از رذایل اختصاص داده‌اند و حتی شاعری که در مدح سلاطین و وزیران و بزرگان صاحب زر و زور، سخن به غلو و اغراق و ترک ادب شرعی رسانده، باز هم از قناعت و خرسندی و انزوا و زهد دم می‌زند که این حس در اندرون اوست و او ناخودآگاه آن فضایل را می‌ستاید.

خداشناسی، در نعت پیامبر اکرم و آل او (ع)، آزادگی، ادب، اسراف، پند زمانه، تواضع، خرسندی، خوی نیک، راستی، سیم و زر، شادی، صبر، عقل، غافل منشین، فضل حق، کرم، مشورت، محبت، نام نیک، همت، هنر، وحدت، وطن‌دوستی، یتیم‌نوازی و .... از فضایل و اخلاقیاتی هستند که به ترتیب حروف الفبا در این کتاب دربارۀ آنها اشعاری آورده شده است.