معرفی کتاب

خاقانی شاعری است که در حق او هر چه گوییم بیش بود. دریای مواج و متلاطم ذهن او شاعران و نویسندگان و منتقدان و پژوهندگان بسیاری را به ساحل بی‌کرانۀ خود راه نداده است. هر کسی از ظن خود یارش شده است. جمعی او را شاعر مغلق‌گوی و بعضی او را سرایندۀ اشعار بی‌معنی گفته‌اند و برای به جز پانصد بیت از اشعار او معنی محصلی نیافته‌اند، اما حقیقت چیز دیگری است. جایگاه او را باید نزد مولانا و حافظ جستجو کرد و در لابه‌لای مضامین آن دو شاعر پیدا کرد. گمان می‌رود که اقتباسات و تلمیحات و بهره‌بردن‌های متعدد از مضامین اشعار خاقانی توسط آن دو شعری و سهیل آسمان ادب برای بیان مقام خاقانی کافی باشد و به جرئت می‌توان گفت که خاقانی در ابداع صورت‌های خیال دل‌انگیز اگر بی‌نظیر نباشد، کم‌نظیر است. آگاهی‌های او از دانش‌های متداول دینی در آن روزگار، نظیر علوم قرآنی و روایی و گفته‌های مفسران و سیره‌نویسان و مورخان و عالمان دین و اطلاع بایستۀ او از دانش‌هایی چون طب و نجوم و اسطوره‌های ملی ایرانی و باورداشت‌ها عامه، حتی بازی‌های کودکانۀ محلی و مهارت در کاربرد آنها، خاقانی را مالک ملک سخن ساخته است. او با بیان ساحرانۀ خود کاخ ابداع نویی بنا کرده و شیوه‌ای تازه آورده است.

حسان العجم افضل الدین بدیل بن علی خاقانی یکی از بزرگ‌ترین قصیده‌سرایان زبان فارسی و سرایندۀ حبسیه‌های جان‌گداز و دردآلود و قصیده‌های پر طمطراق، در حدود سال پانصد و بیست هجری قمری در شهر شروان در شمال رود کورا (کر) در جمهوری آذزبایجان کنونی پای بر عرصۀ هستی نهاد.

سخنور قوی طبع سدۀ ششم هجری، مانند همۀ سخنوران عصر خویش اقبالی ویژه به مدح و ستایش روسل اکرم (ص) و پادشاهان و درباریان و امیران و وزیران و عالمان دین داشته و نزدیک به نیمی از قصاید و ترجیعات خود را به مدح و ستایش اختصاص داده است. از یکصد چهل و هشت قصیده و ترجیع‌بند موجود در دیوان چاپی خاقانی، هفتاد قصیده و ترجیع‌بند در مدیحه و ستایش است.

شالودۀ بسیاری از قصاید او بر توحید و موعظه و حکمت و انزوا و فقر و مسائلی از این قبیل استوار است و قصایدی که رهاورد حج اوست نیز از همین قسم است. شاعر در این قصاید، بادیه و منازل راه و کعبه و مناسک حج و روضۀ مقدس نبوی را به گونه‌ای کم‌نظیر و احیانا بی‌نظیر توصیف کرده و تصویرهای سخت استادانه و شگفت‌انگیز عرضه کرده است. توصیف تربت پاکی که از بالین رسول الله (ص) آورده است، یکی از پرتصویرترین قصاید او و بی‌نظیر در نوع خود است.

رثا، بخشی دیگر از اشعار او را به خود اختصاص داده است. شاعر در فقدان فرزند جوان و عم و پسرعم و همسر خود و بخی شاهان و امیران و بزرگان دین، جانسوزترین مرائی را که در نوع خود کم‌نظیر و احیانا بی‌مانند هستند را به وجود آورده است. چیره‌دستی شاعر در مویه برای عزیزان از دست رفته در نهایت دقت، از بیت بیت قصاید متجلی است و این شگفتی در مرثیه‌های وحیدالدین پسرعمش و رشیدالدینفرزند بیست ساله‌اش خودنمایی بیشتری دارد.

شکوه و شکایت نیز در شعر خاقانی مقامی انکار ناکردنی دارد. هنگامی که او شاهد عزت و تکریم ضرابان شعر و ناظر سستی میثاق‌ها و پیمان‌ها خشکیدن سرچشمه‌های وفاست، چرخ گردون را کژرو می‌بیند و به کام خود نمی‌یابد. اندک اندک تلخ کامی‌ها به حدی می‌رسد که خار و حنظل را به شکر می‌ انگارد و این دل‌نگرانی‌ها و اضطراب‌های درونی، او را به مردم روزگار بدبین می‌کند. و اگر زودرنجی و نازک‌خیالی او را بر این مقدمات بیفزاییم، علل و انگیزه‌های شکوه‌آلود بودن تراوشات ذهنی او را به وضوح تمام در می‌یابیم و انعکاس وسیع این گله‌ها و شکوه‌ها را در جای جای اشعار او ملاحظه می‌کنیم.

نالیدن از بند و زندان و سرزنش حاسدان و بدبینی نسبت به نزدیکان و خویشان و سخنان مبارزه‌جویانۀ او با دیگران، بازتاب برخوردهای دردآلود با جامعه و مردم است. حتی خودستایی‌ها و مباهات او افزون بر مناعت طبعش حاکی از نوعی مقاومت و دفاع در رویارویی با ناکامی‌ها است.

در این کتاب ابتدا قصیده آورده شده و سپس دربارۀ آن قصیده توضیحاتی ارائه شده و در نهایت نکته‌ها و شرح قصیده آورده شده است.

فهرست مطالب این کتاب بدین ترتیب است:

قصیدۀ یکم: در توحید و موعظه و معراج نبی اکرم (ص)

قصیدۀ دوم: ایوان مدائن

قصیدۀ سوم: بار عام کعبه

قصیدۀ چهارم: قصۀ زندان و بند

قصیدۀ پنجم: قصیدۀ معروف به ترساییه

قصیدۀ ششم: مدیحه‌ای برای شروانشاه

قصیدۀ هفتم: مرگ رشیدالدین

قصیدۀ هشتم: در آرزوی خراسان