معرفی کتاب

روابط تاریخی زبان فارسی و عربی به قرن‌ها و دوره‌های بسیار دور می‌رسد. در یک تقسیم کلی این ارتباط را می‌توان به دو دورۀ قبل از اسلام و بعد از آن تقسیم کرد. دورۀ پیش از اسلام به دلیل تسلط سیاسی ایران، زبان فارسی زبانی غالب و اثرگذار و دورۀ بعد از اسلام دورۀ پذیرش بوده است. مطالعات مربوط به دورۀ بعد از اسلام فراوان ولی مطالعات مربوط به دورۀ نخستین بسیار ناچیز است.

دانشمندان ایرانی مطالعات زیادی در زبان عربی داشته و در صرف و نحو و علوم بلاغی آن کتاب‌ها نوشته‌اند و به دلیل نیاز به دانش زبانی در تفسیر و بهره‌مندی از احادیث توجه ویژه‌ای به زبان عربی داشته‌اند. تأثیر زبان عربی بر زبان فارسی، دوره‌های متفاوت و ناهمگونی دارد؛ باید اوج آن را در قرن‌های هفتم و هشتم جستجو کرد که نثر فارسی و گاه نظم شاعران، فراوان از واژگان زبان عربی متأثر بوده‌اند. به سبب همین اثرپذیری در میان اندیشمندان تصور قرابت و خویشی دو زبان جلوه‌گر شده بود که در قواعد حاکم بر دو زبان، دنبال اشتراک و وصل بوده‌اند.

تأثیر و تأثر زبان‌ها از یکدیگر به ویژه در حوزۀ صرفی، امری بدیهی است. روابط تاریخی و تسلط سیاسی و فکری ملت‌ها سهم تأثیر و تأثر زبانی را بیشتر می‌کند. تأثیر زبان فارسی بر عربی در دورۀ پیش از اسلام و تأثر زبان فارسی از عربی بعد از اسلام نمونه‌ای از همین مناسبات است. نزول قرآن کریم به زبان عربی و و میراث گران‌سنگ احادیث عربی (ص) و ائمه دین (س) به این زبان و علاقۀ قلبی و تاریخی ایرانیان به این دو ثقل عزیز ارتباط فارسی و عربی را خاص‌تر ساخته است؛ تا جایی که گروهی پنداشته‌اند قواعد حاکم بر دو زبان یکسان است و هر دو از یک خانواده زبانی می‌باشند و بر همین اساس دستور زبان فارسی تألیف کرده‌اند. در حالی که خانوادۀ زبان عربی با فارسی متفاوت است. البته ارتباط دو زبان به ویژه به کارگیری واژه‌های عربی در فارسی و بهره‌مندی از اصطلاحات دینی، فلسفی، ادبی وغیره این دو زبان را خویش یکدیگر کرده است.

در بررسی‌های زبان‌شناسی، زبان‌های هم‌ریشه و هم‌خانواده در زبان‌شناسی تطبیقی مورد بررسی قرار می‌گیرد و اشتراکات و اختلافات آنها در ساحات مختلف توصیف می‌شود و زبان‌های غیر هم‌ریشه در زبان‌شناسی مقابله‌ای مورد بحث قرار می‌گیرد.

این پژوهش سه بخش دارد: در بخش نخست به مسائل دو زبان پرداخته شده است: تاریخ و ادوار زبان فارسی و عربی، تأثیر و تأثرات واژگانی، تاریخچۀ تدریس قواعد صرف و نحو عربی و دستور زبان فارسی و ذکر منابع معتبر و نیز به کتاب‌های لغت، تصرف فارسی‌زبانان در واژگان عربی و بیان نظرات‌ سره‌گرایان و طرفداران واژگان دخیل عربی در فارسی و دیگر مسائل پرداخته شده است.

در بخش دوم مسائل آوایی و صرفی و واحدهای زبانی هر دو زبان مقایسه و اختلافات آنها برشمرده شده است. پس از آن به مقوله‌های دستوری زبان فارسی و عربی پرداخته شده و اختلافات و اشتراکات آنها بیان شده است.

در بخش سوم موضوعات نحوی بررسی شده است. مسائل نحوی زبان‌های هم‌ریشه متفاوت است؛ به همین دلیل موضوعات نحوی این پژوهش تطبیق‌های محدودی داشته است و به نقش‌هایی اشاره شده که در قواعد نحوی دو زبان آمده و بعضاً دستورنویسان فارسی متأثر از نحو عربی بوده‌اند.

فهرست کلی مطالب این کتاب بدین‌قرار است:

مقدمه که در آن به زبان و انواع زبان و دستور و انواع دستورنویسی پرداخته می‌شود.

فصل اول: واحدهای زبان؛ فصل دوم: فعل؛ فصل سوم: اسم؛ فصل چهارم: ضمایر؛ فصل پنجم: حرف؛ فصل ششم: نحو.