معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

سلجوقیان در تاریخ ادبیات ایران پدیدۀ قابل توجهی هستند. این سلسلۀ بزرگ ترک‌نژاد افزون بر اینکه بر ناحیۀ وسیعی از جهان اسلام مسلط شد، نقش قابل توجهی هم در گسترش زبان ادبی فارسی و به طور کلی فرهنگ فارسی ایفا کرد. سیاستی که سلطان محمود غزنوی در پیش گرفت، تأثیر پایایی داشت؛ یعنی دربار سلاجقه پر از محققان و نویسندگان ایرانی شد. زبان رسمی، زبان فارسی بود و این زبان در مقایسه با زمان سلطان محمود، زبان مکاتبات رسمی به شمار می‌رفت.

شعر در دورۀ فروپاشی و سقوط حکومت سلاجقه شکوفا شد و البته قالب‌هایی که استادان کهن ایجاد کرده بودند، تا حدی از بین رفته بود و شعر در این ایام در یک خط کاملاً جدید رشد یافت. سنایی در نیمۀ اول قرن ششم به چنین شیوه‌های جدیدی دست می‌یازد. انوری و خاقانی قصیده را به اوج خود رسانیدند؛ چون این شاعران برجسته دریافته بودند دیگر نمی‌توان راه رفته را بار دیگر پیمود و بدین‌وسیله بحران ادبی را حل و فصل کرد. آنها که به دنبال عقاید و صور خیال تازه بودند، حل این مسئله را در تلفیق تجربۀ شعری با فضل و دانش و عروض دریافتند که به هر حال شعر واقعی با این شیوه از آسیب به دور می‌ماند. در این دوره قصیده موقعیت ممتاز خود را از دست داد و غزل از نیمۀ دوم قرن ششم به بعد به محبوبیت روزافزونی دست یافت و بیانی برای این تحولات شد و رباعی نیز از همین زمان به بعد با غزل همراه شد.

برخی از مختصات شعر در قرم ششم را می‌توان به لحاظ زبانی اینگونه برشمرد: وفور لغات و اصطلاحات عربی، فقدان برخی از لغات کهن سبک خراسانی و کم‌شدن نسبی بسامد برخی از مختصات قدیم مخصوصا در سطح آوایی، کاسته‌شدن روشنی و سادگی و روانی و حرکت زبان به سوی دشواری و تعقید، ورود لغات ترکی و ..... . از برخی ویژگی‌های فکری این دوره نیز می‌توان اشاره کرد به: اشاره به جزئیات علوم مختلف از قبیل نجوم و طب و تفسیر و فقه، اشاره به قرآن و حدیث و ضرب‌المثل عربی، اشاره به مسائل کلامی، اشاره به مسائل فلسفی و حکمی، شکایت از منسوخ شدن مروت و وفا و .... . برخی از ویژگی‌های ادبی این دوره هم عبارتند از: به اوج رسیدن بیشتر قالب‌های شعری از قبیل رباعی و مثنوی و قطعه و قصیده، مطرح‌بودن انواع شعر از حیث عرفانی و شرعی و حبسیه و ...، به‌کارگفتن ردیف‌های مشکل و دراز، توجه به صنایع بدیعی و بیانی و .... .

ساختار کتاب بدین قرار است که در بخش نخست به بررسی تاریخ دورۀ سلجوقیان و خوارزمشاهیان و همچنین تحولات ادبیات فارسی در این دوره پرداخته شده است. در ادامه نیز حوزۀ ادبی عراق (از حیث جغرافیایی)، سبک شعر در قرن ششم و برخی از شاعران نامور این دوره معرفی شده‌اند. در بخش دیگر به طور مجزا به معرفی چهار شاعر نامی این دوره، یعنی جمال‌الدین عبدالرزاق اصفهانی، کمال‌الدین اسماعیل اصفهانی، ظهیر فاریابی و انوری ابیوردی پرداخته و از هر کدام قصاید و اشعاری شرح شده است. در شرح اشعار سعی بر آن بوده است که به مباحث ریشه‌شناختی کلمات و همچنین ساحت بلاغی ابیات توجه شود.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

نگاهی گذرا به تاریخ دورۀ سلجوقیان و خوارزمشاهیان

ادبیات فارسی در زمان سلجوقیان و مغولان

حوزۀ ادبی عراق

سبک شعر در قرن ششم

معرفی برخی از شاعران این دوره

جمال‌‌الدین عبدالرزاق اصفهانی

کمال‌الدین اسماعیل اصفهانی

ظهیرالدین فاریابی

انوری ابیوردی