معرفی کتاب

فروغ‌الدوله در تاریخ 1279 قمری به دنیا آمد و در سال 1335 قمری درگذشت. وی یکی از دختران سوگلی و عزیزدردانۀ ناصرالدین شاه بود؛ ولی از زنان منقطعۀ شاه. وی بعدها به ملکۀ ایران شهرت یافت و در ذیل نامه‌هایی که از تهران به ظهیرالدوله همسر خود (حاکم گیلان) می‌نوشت، امضای ملکۀ ایران را گذاشته است. وی فردی هنرمند و شاعر بوده که چند نمونه از اشعارش را مُعیرالممالک نقل کرده است.

نامه‌هایی که در این مجموعه از نوشته‌های فروغ‌الدوله چاپ شده، مربوط است به سال‌های 1302 تا 1304. اگرچه نامه‌ها به جز معدودی تاریخ ندارد؛ ولی ارتباط میان موضوعات نشان می‌دهد که همۀ نامه‌ها در حول و حوش همان سال‌ها نوشته شده است. نامه‌هایی که تاریخ دارد، یادداشت مربوط به تاریخ، به قلم فروغ‌الدوله نیست و دریافت‌گنندۀ نامه (حاجی‌خان) آن تواریخ را به وقت وصول ذیل نامه‌ها الحاق کرده است.

همۀ این نامه‌ها (به غیر از چند نامۀ جداگانه که در پایان کتاب آورده شده) نوشتۀ فروغ‌الدوله و خطاب به شخصی به حاجی‌خان است که چندی سمت وزارت (پیشکاری امور داخلی) فروغ‌الدوله و ظهیرالدوله را داشت. این نامه‌ها از حیث اینکه نوشتۀ دختر پادشاه و زن یکی از رجال مشهور است، برای تاریخ اجتماعی ایران و تمایلاتی که در این سال‌های اخیر به دریافت جَنَم زن‌کرداری (فمنیستی) میان ایرانیان پیدا شده است، واجد اهمیت و قابل رسیدگی اجتماعی و تاریخی است. نوع افکار زنانه، آن هم زنانۀ درباری و اشرافی از لابلای سطور این نامه‌ها دریافت می‌شود؛ مثلاً خوب می‌نمایاند که در عهد ناصرالدین شاه وضع معیشتشان آنچنان که تصور و تصویرشدنی باشد، نبوده است و بر خلاف تصورات عامه گشایش چندانی نداشته است.

جند نمونه از خط فروغ‌الدوله به طور عکس در این کتاب آورده شده؛ ولی متن همۀ نامه‌های او به طبع رسیده است. خط وی چندان بد نیست، هرچند گاهی ناخوانا است. سبک نگارش روشن و گویاست؛ ولی مملو از غلط‌های املایی است که اگر این کلمات نادرست در حاشیه به قید آورده می‌شد، در هر صفحه به شماره‌های متعدد می‌رسید که این کار انجام نشده و کلمات در متن به صورت درست آمده است و نمونه‌وار در ابتدای کتاب اشتباهات املایی یادآور شده است.

فهرست مطالب این کتاب بدین شرح است:

دربارۀ مجموعۀ تاریخ؛ گزارش؛ تصاویر؛ بخش اول: نامه‌های فروغ‌الدوله به حاجی‌خان (آنهایی که خطاب عالیجناب دارد)؛ بخش دوم: نامه‌های فروغ‌الدوله به حاجی‌خان (آنهایی که خطاب مقرب‌الخاقان دارد)؛ بخش سوم: نامه‌های تاریخ‌دار فروغ‌الدوله؛ بخش چهارم: نامه‌های حاجی‌خان به فروغ‌الدوله؛ بخش پنجم: نامه‌های ظهیرالدوله؛ بخش ششم: نامه‌های متفرقه که دربردارندۀ چهار جزء است: فروغ‌الدوله به دیگران، کنت دومونت فورت، امین السلطان، یادداشت‌های بدون عنوان؛ کلمات ناخوانده؛ فهرست اسامی اشخاص؛ فهرست اماکن؛ فهرست کلمات و مدنیّات.