معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

از محمدعلی‌خان سدیدالسلطنۀ کبابی مینابی بندرعباسی، یادداشت‌ها و تألیفات بسیاری دربارۀ جنوب ایران و مناطق خلیج فارس باقی مانده است. این کتاب سفرنامۀ اوست که یک بار به سال 1314 ـ 1316 هجری قمری و به روزگار مظفرالدین شاه قاجار از بوشهر به تهران و مشهد رفته و از مشهد از راه تهران به کربلا سفر نموده و از راه بصره و خلیج فارس به بوشهر و بندرعباس بازگشته است و بار دیگر به سال 1308 خورشیدی از بندرعباس به تهران آمده و تا اواسط سال 1309 خورشیدی در تهران توقف داشته است.

محمدعلی سدیدالسلطنۀ کبابی فرزند سرتیپ حاجی‌احمدخان بود و اجدادش از مردم شیراز. سدیدالسلطنه در 23 رجب 1291 قمری در بغداد متولد شد و در 14 مرداد 1320 شمسی در بندرعباس فوت کرد. در دورۀ تحصیل، سیوطی را نزد آقا سیدجواد مجتهد یزدی و جامع‌المقدمات را نزد حاجی شیخ محمد امام‌جمعه و علوم ادبی را نزد میرزا حسین اهرمی متخلص به «معتقد» و ملاحسن کبکانی و کلیات علوم جدید را نزد سید جمال‌الدین اسدآبادی آموخت و در سال 1314 قمری محضر ادیب پیشاوری را درک کرد. دوران خدمت دولتی او در کارگزاری‌های بندرعباس و لنگه گذشت و همیشه از خدمت‌گزاران برجستۀ دولت در صفحات بنادر جنوب بود. او و پدرش هر دو از مأموران دیوانی بوده‌اند. پدرش در عهد ناصرالدین شاه سال‌ها حاکم و مدیر امور بوشهر بود. نامه‌های زیادی از او با مهر و امضای «احمد» در مجموعۀ اسناد عصر ناصری وزارت خارجه نگه‌داری می‌شود. سدیدالسلطنه نیز در عهد قاجاری و اوایل عصر پهلوی مصدر امور دولتی در بندرعباس و همیشه مورد احترام رجال بود. جز این به سبب کمالات علمی و معلومات زیادی که دربارۀ صفحات جنوب و جزایر و بنادر داشت، معروف خاص و عام بود. به‌ویژه سیدحسن تقی‌زاده نسبت به معرفی او همیشه توجه مخصوص مبذول می‌داشت.

برخی از آثار سدیدالسلطنه عبارتند از: اعلام الناس فی احوال بندرعباس، مشوش‌نامه، مجموعة الظرائف، مجموعة النوادر، مغاص المئالی و منار اللیانی، مفاتیح الادب، المناص فی احوال الغوص و الغواص، و رسالاتی دیگر.

این کتاب با نام «التدقیق فی سیر الطریق» در دو تحریر کلی و مقادیری یادداشت‌های پراکنده و در پنج مجموعه باقی مانده و به سال 1354 خورشیدی با سعی بلیغ استاد ایرج افشار رئیس وقت کتابخانۀ مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران و به خواهش زنده‌یاد احمد اقتداری، از طریق ورثۀ مرحوم سدیدالسلطنه به وسیلۀ مهندس هوشنگ ستایش ـ نوۀ دختری آن مرحوم ـ در جزء بقیۀ یادداشت‌ها و رسالات ایشان به کتابخانۀ مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران اهداء شده است.

کتاب «التدقیق فی سیر الطریق» که با نام «سفرنامۀ سدیدالسلطنه» در این کتاب انتشار یافته است، مجموعه‌ای از تحقیق در احوال شهرها و راه‌ها و ارزاق عمومی و نرخ‌ها و خصوصیات اجتماعی مردان دورۀ قاجاری و وقایع تاریخی و شرح ملاقات‌های رجال دورۀ قاجاری و اوایل دورۀ پهلوی، کیفیت ادارۀ شهرهای شیراز و اصفهان و قم و تهران و مشهد و کربلا و امثال آن، زیارتگاه‌ها، مقابر، سنگ قبرها، الواح و ثبت کتیبه‌ها و لوحه‌ها و امثال آنهاست.

از آنجا که نویسنده بسیار متفرس و کنجکاو و مطلع و بصیر و کتابخواه بوده، در بسیاری از مسائل و موارد به بحث عالمانۀ تاریخی و ثبت نوشته‌ها و ملاقات شعرا و شرح احوال رجال علم و ادب که آنها را می‌دیده و کتاب‌هایی که می‌خوانده، پرداخته است. توجهی شگفت‌انگیز به ثبت و ضبط کتبیه‌ها و دیدن آثار تاریخی و بقاع و قلعه‌ها و کاروانسراها داشته و همه جا به مؤلفین قبلی یا نوشته‌های دیگری که خوانده بوده است، استناد یا انتقاد کرده است.

هرگز از ناداری و بی‌درآمدی و گرفتاری مادی شکایت جدی نمی‌کند؛ اما همواره برای اعتلای وطن، برای حفظ شعر و ادب فارسی، برای بزرگداشت خادمین ایران اعم از شاعر و نویسنده و مدیر روزنامه و معلم و کتاب‌فروشی و مدیر مطبعه و قاضی و وکیل و طبیب و مدیرمدرسه و ارباب سیاست چون وزیر و وکیل و امین و تاجر و نظامی و مدیر و صدراعظم و پادشاه، به هر مورد و در هر مناسبت مطلبی منطقی بدون بیم و امید و دور از حب و بغض جاهلانه می‌نویسد.

سدیدالسلطنه ظاهراً خود بسیار کم می‌نوشته و همواره دو ـ سه منشی داشته و مطالب را به آن منشیان املاء می‌کرده و با تقریر او منشیان می‌نوشته‌اند. برای تحریر سفرنامه ظاهراً سه منشی او اهتمام کرده‌اند و با تقریر سدیدالسلطنه نوشته‌اند. یکی از آنها به نام غلامرضا پسر زین‌العابدین لاری و دومین میرزا یوسف رفسنجانی و دیگری احمدآقا محصل مدرسۀ علمیۀ تهران است. قسمت‌هایی را که خود سدید نوشته، از سیاق خطش آشکار است، اما بسیار کم است.

در پیوست‌های کتاب، از روی چند مجموعۀ دیگر، یادداشت‌های راه‌های کاروانی جنوب ایران و یادداشت‌های سفرهای مؤلف دربارۀ موقعیت طبیعی، تجاری و حوادث ساسی منطقه نقل شده است.

فهرست مطالب کتاب:

سرآغاز

نامۀ دانشگاه تهران

نشریۀ کتابخانۀ مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران

یادداشت ایرج افشار

گشتی در سفرنامۀ سدیدالسلطنه

بخش اول: حرکت از بوشهر به مشهد از راه طهران

بخش دوم: حرکت از مشهد به کربلا از راه طهران

بخش سوم: از کربلا به بوشهر و بندرعباس

بخش چهارم: توقف سفر دوم در طهران

بخش پنجم: یادداشت‌های سفرهای جنوب و چند راه کاروانی

پیوست‌ها:

پیوست یکم: کیفیت راه قافله‌رو از عباسی به شیراز

پیوست دوم: مسافرت از لنگه به عباسی

پیوت سیم: مسافرت از لنگه به تراکمه

پیوست چهارم: طریق لنگه به اشکنان

پیوست پنجم: طریق لنگه به لار

پیوست ششم: تجارت لنگه و لارستان

پیوست هفتم: تجارت قند و شکر در لنگه

پیوست هشتم: منازل از یزد به لنگه

پیوست نهم: منازل از مشهد به یزد

پیوست دهم: تاریخ لنگه

پیوست یازدهم: طریق بوشهر به شیراز

پیوست دوازدهم: مسافرت به تنگستان

پیوست سیزدهم: طریق عباسی به کرمان

پیوست چهاردهم: سفر به قشم و لارک

پیوست پانزدهم: مسافرت حسینقلی با قافلۀ افغان

پیوست شانزدهم: یادداشت بندر عسلویه

فهرست‌ها