معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

برگ‌های تاریخ جهان در دورۀ باستان، همسان دیگر دوره‌ها پر از کشمکش‌ها و درگیری‌های گاه خون‌بار و ویرانگر میان قدرت‌های آن زمان است. این موضوع سبب شده تا هرگاه نامی از هخامنشیان و یونانیان یا اشکانیان، ساسانیان و رومیان برده می‌شود، تنها تصویری از نبردهای پی‌درپی و دشمنی‌های همیشگی در ذهن‌ها نقش ببندد. اما در کنار این دشمنی‌ها همواره روابط دوستانه‌ای نیز میان گروه‌های انسانی ساکن در هر کشور وجود داشته که ورای سیاست‌های هر عصر راه خود را می‌پیموده است. مهاجرت‌ها و رفت‌وآمدها به هر انگیزه‌ای که بود سبب آشنایی انسان‌های یک سرزمین با اقوام و ملت‌های دارای فرهنگ‌های متفاوت می‌شد. بازرگانان یکی از این دسته افراد بودند که شاید به دلیل نوع پیشه‌ای که داشتند، بیش از دیگر قشرها از برقراری صلح و آرامش استقبال می‌کردند؛ زیرا تنها در این صورت آنها می‌توانستند به‌آسانی و در امنیت سفر کنند و به تجارت بپردازند.

در این کتاب تلاش شده در پژوهشی مستقل وضعیت بازرگانی ایران و مسائل در پیوند با آن در عصر یکی از دیرپاترین دودمان‌های پادشاهی این سرزمین، یعنی دورۀ اشکانیان بررسی شود. همچنین تلاش شده تا تصویری از وضعیت بازرگانی ایران در این دوره و چگونگی عملکرد آن در حوزۀ درونی و بیرونی و همچنین نقش اشکانیان و تجار ایرانی در بازرگانی بین‌المللی آن عصر میان خاور و باختر ارائه شود. مشخص‌کردن کالاها و تولیدات عمدۀ تجاری در عرصۀ واردات و صادرات و نیز کالاها و فرآورده‌هایی که درون مرزهای قلمرو اشکانی دادوستد می‌شد و ویژگی‌های اقتصادی و بازرگانی شهرهای کاروانی و شاهراه‌های تجاری از دیگر دغدغه‌ها به شمار می‌رود.

روند تحول اقتصاد ایران و وضعیت شهرها و بازارها از زمان ورود یونانیان به ایران تا آغاز عصر ساسانی و توجه به این مسئله که بازرگانی عصر اشکانی چه بخش یا درصدی از اقتصاد آن دوره را شکل می‌داده، از دیگر مسائلی است که این کتاب در پی پرداختن به آن است.

بر اساس شواهد به نظر می‌رسد رونق بازرگانی اشکانیان از دورۀ پادشاهی مهرداد دوم (89 ـ 124 پ.م) به بعد بنا به دلایلی همچون تحول و رشد شهرنشینی ایران، تحت تأثیر شهرهای هلنی و همچنین قلمرو اشکانی بر سر شاهراه تجارت خاور و باختر آغاز شده و این روند تا اواخر سدۀ دوم میلادی ادامه داشته است. اما این زمان تا اوایل سدۀ سوم میلادی که مصادف با پایان‌یافتن عصر دودمان دیرپای اشکانی است، شاهد افول اقتصادی و بازرگانی قلمرو اشکانیان هستیم. در واقع این پرسش که تحول صورت‌گرفته در بازرگانی و اقتصاد این دوره به واسطۀ چه عواملی روی داده و جامعۀ ایرانی را به چه سمتی برده یا چه آثاری در عرصه‌های مختلف بر جای گذاشته از سؤالات مهمی است که باید مورد بررسی قرار گیرد.

نویسنده در این کتاب پس از پیش‌سخن، به وارسی منابع و مآخذ برجای‌مانده از دورۀ اشکانیان پرداخته است. در نگاهی کلی منابع این دوره به دو گروه تقسیم می‌شوند: داده‌های باستان‌شناسی و منابع نوشتاری (متون). بخشی نیز به مهم‌ترین پژوهش‌های جدید در ارتباط با این موضوع اختصاص می‌یابد که می‌توان آنها را جزء مآخذ به شمار آورد.

تازه‌واردین و ساکنان شهرهای هخامنشی بر یکدیگر تأثیر گذاشتند و نوعی فرهنگ جدید به نام «هلنیسم» شکل گرفت که می‌توان آن را فرهنگی ترکیبی نامید. در فصل اول به بررسی عناصر تازۀ هلنیستی به ویژه در ارتباط با شیوه‌های جدید شهرنشینی و اقتصاد شهری و همچنین مبحث بازرگانی و بازار پرداخته شده است. پرسشی که مطرح می‌شود این است که آیا ورود عناصر جدیدی از فرهنگ یونانی تأثیری در شهرنشینی و رونق بازرگانی در ایران، به ویژۀ ایران دورۀ اشکانی داشته است؟ در کنار این مسئله تحولات صورت‌گرفته در شهرنشینی عصر اشکانی و به طور کلی شهرنشینی پساهخامنشی با تأکید بر نقش اقتصادی و تجاری این مراکز در این فصل بررسی شده است.

شکل‌گیری جاده‌ها و شاهراه‌های تجاری مختلف خاوری ـ باختری و شمالی ـ جنوبی سبب شد که شهرهای زیادی در قلمرو اشکانیان اهمیت و شکل تجاری یابند. همچنین حرفه‌ها و پیشه‌ها و نیز بازرگانی در شهرها شکل گرفت و گسترش یافت. در فصل دوم به معرفی مختصری از شهرها و آبادی‌های برجستۀ عصر اشکانی پرداخته شده و بیشتر بر ویژگی‌های بازرگانی آنها و نقش و سهم‌شان در اقتصاد و بازرگانی روزگار اشکانیان تأکید شده است.

در فصل سوم افزون بر مشخص‌کردن راه‌های عمدۀ تجاری که در فلات ایران و محدودۀ قلمرو اشکانی جریان داشت، دادوستدهای محلی و منطقه‌ای اشکانیان و همچنین مناسبات تجاری فرامرزی آنها با سرزمین‌های همسایۀ باختری و خاوری بررسی شده و تلاش شده تا فهرستی از کالاهای بازرگانی و فرآورده‌های درون‌مرزی و برون‌مرزی در عرصۀ صادرات و واردات آن روزگار ارائه شود.

اشکانیان افزون بر راه‌های زمینی، تلاش می‌کردند تا در راه‌های دریایی نیز به فعالیت بپردازند. بازرگانان ایرانی و دیگر بازرگانان ساکن در قلمرو اشکانیان همچون یهودیان، یونانیان، عرب‌ها و سکاها تا بنادر جنوبی هند و کرانه‌های جنوبی عربستان در سرزمین یمن کشتی‌رانی می‌کردند و به دادوستد کالاها با دیگر بازرگان می‌پرداختند. فصل چهارم اختصاص به بازرگانی دریایی دورۀ اشکانیان دارد.

جامعۀ ایران در دوران باستان بنا بر نظام طبقاتی سنتی جامعۀ آریایی، به سه طبقۀ روحانیون (آثروان)، سپاهیان (آرتشتاران) و کشاورزان (واستریوشان) تقسیم می‌شدند. در اوستا گروه چهارمی با نام هوتخشان (پیشه‌وران) نیز افزوده شد. در فصل پنجم تلاش شده تا نقش و جایگاه این اقوام و پیروان مذاهب مختلف در چرخۀ تجاری شاهنشاهی اشکانی نیز بررسی شود و در حد امکان چگونگی مناسبات آنها با حکومت اشکانی مشخص گردد. همچنین اشاره‌ای کوتاه به باورها و ایزدان مرتبط با گروه‌های گوناگون بازرگانان شده است.

یکی از ابهامات موجود در عرصۀ بازرگانی عصر اشکانی، چگونگی مناسباتی است که دربار اشکانی با بازرگانان و کاروان‌های تجاری و همچنین کانون‌های برجستۀ بازرگانی یا فرمانروایان محلی و شهرهای کاروانی داشته است. نقش حکومت در ضرب سکه از یک‌سو و هم‌زمان وجود درم‌سراهای محلی در نواحی استراتژیک قلمرو اشکانی از لحاظ اقتصادی و تجاری بر این ابهامات می‌افزاید. از سوی دیگر تأثیراتی که مناسبات بازرگانی می‌توانست بر سیاست‌های خارجی شاهنشاهی اشکانی و امپراتوری روم بگذارد، موضوعی است که در فصل ششم و پایانی به آن پرداخته شده است.

در دو پیوست کتاب فهرستی از اصطلاحات مرتبط با اقتصاد و بازرگانی و مهم‌ترین کالاهای وارداتی و صادراتی در عصر اشکانی آورده شده است. پایان‌بخش کتاب نیز تصاویری از بازرگانی و تجارت مربوط به دورۀ اشکانیان است.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌سخن

وارسی منابع

فصل نخست: اقتصاد هلنیستی و تحول شهرنشینی پساهخامنشی

فصل دوم: مراکز اقتصادی و شهرهای کاروانی

فصل سوم: بازرگانی زمینی

فصل چهارم: بازرگانی دریایی

فصل پنجم: جایگاه بازرگانان در جامعۀ ایران عصر اشکانی

فصل ششم: رابطۀ حکومت و مبادلات بازرگانی

سخن پایانی

پیوست‌ها:

فهرستی از اصطلاحات مرتبط با اقتصاد و بازرگانی در دورۀ اشکانی

فهرستی از مهم‌ترین کالاهای وارداتی و صادراتی در عصر اشکانی

تصاویر

کتاب‌نامه