معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

سفر صادق هدایت به هند و اقامتش در بمبئی که حدود یک‌سال (۱۳۱۵-۱۳۱۶ خ.) به طول انجامید، به جز انتشار رمان «بوف کور» دست‌آورد دیگری نیز برای او به همراه داشت و آن فراگیری زبان و خط پهلوی و ترجمۀ چند متن از پهلوی به فارسی بود. برخی از این متون در هند و برخی در بازگشت به ایران ترجمه و در قالب کتاب‌ها و مقالات پراکنده‌ای منتشر شدند. چندی از این ترجمه‌ها امروزه نایابند و در دسترس نیستند. از آنجا که سال‌های زیادی از ترجمه‌های هدایت می‌گذرد و در این مدت دانشمندان و زبان‌شناسان دیگری هم به سراغ این متون رفته‌اند، در مقدمۀ این کتاب ضمن اشاره به دیگر ترجمه‌ها و پژوهش‌های صورت گرفته، خوانش هدایت در برخی موارد از جمله اصطلاحات، اسامی خاص جغرافیایی و اشخاص مورد بررسی قرار گرفته و گاه پیشنهادهایی مطرح شده است.

عناوین این متون که در این کتاب برای نخستین‌بار به صورت یک‌جا و در مجموعه‌ای مستقل گردآمده‌اند عبارتند از: «گجسته ابالیش»، «زندِ وهومن‌یسن»، «شهرستان‌های ایران»، «کارنامه‌ی اردشیرِپاپکان»، «گزارش گمان‌شکن»، «یادگار جاماسپ»، «آمدن شاه بهرامِ ورجاوند».

هدایت در بمبئی زبان پهلوی را نزد یکی از دانشمندان پارسی هند، یعنی بهرام گور تهمورث انکلساریا فرا می‌گیرد. بنا به نامه‌های هدایت او دو سه روز در هفته برای یادگیری پهلوی نزد انکلساریا می‌رفته است. هدایت با بسیاری از متون پهلوی موجود در مراکزی چون مؤسسۀ خاورشناسی «کاما» آشنا می‌شود. انکلساریا به او پیشنهاد می‌کند که پنج شش ماه با او همکاری کند تا برخی از متون پهلوی را به خط فارسی درآورند و همچنین به تصحیح و تنظیم یک فرهنگ بپردازند. در آخرین نامه‌ای که هدایت از بمبئی برای مجتبی مینوی می‌فرستد، اشاره دارد که در این مدت دو کتاب «کارنامۀ اردشیر» و «شکند گمانی ویچار» {گزارشِ گمان‌شکن} را به متن فارسی درآورده و ترجمه کرده است. هدایت در ترجمه‌هایش گاه پاورقی‌هایی افزوده و افزون بر معنی برخی واژه‌های پهلوی، نظریات خود دربارۀ پاره‌ای موضوعات را در آن بیان کرده است. در مورد آثار جغرافیایی و تاریخی مثل «شهرستان‌های ایرانشهر» و «کارنامه اردشیر بابکان» که در آنها به اسامی مکان‌های بسیاری بر می‌خوریم، هدایت برای جایابی این مکان‌ها به آثار مهم‌ترین جغرافی‌نویسان و مورخان دورۀ اسلامی رجوع می‌کند. او همچنین بسیاری از دیگر ترجمه‌های متون پهلوی به زبان‌های مختلف اروپایی را می‌شناخته و گاه در خلال نامه‌نگاری‌هایش با مجتبی مینوی از او می‌خواهد تا این ترجمه‌ها را برای مقابلۀ کارش ارسال کند.

در ادامۀ این معرفی، مروری کوتاه داریم بر متونی که در این کتاب آورده شده است.

1. گجسته ابالیش

ماتیکان گجستک ابالیش رساله‌ای پهلوی است که مضمون آن را گفتگو بین مؤبدی زرتشتی به نام آذرفرنبغ پسر فرخزاد و شخصی به نام ابالیش شکل می‌دهد. در این جلسه که در دربار مأمون خلیفه عباسی در شهر بغداد صورت می‌گیرد، افزون بر این دو، بزرگان مسیحی و مسلمان و قاضی دربار هم حضور دارند. زمان این مباحثه را حدود سال 202 هـ. می‌دانند. آذرفرنبغ از پیشوایان و بزرگان پیروان زرتشت در آن زمان محسوب می‌شده که نامش در دیگر متون پهلوی هم آمده؛ ولی ابالیش که در این رساله «زندیک/ زندیق» خطاب می‌شود، به نظر می‌رسد مانوی‌مذهب بوده است.

2. کارنامۀ اردشیر بابکان

این متن از دیگر متون پهلوی است که بیشتر داستانی حماسی و حتی عاشقانه دارد و چگونگی به قدرت رسیدن اردشیر بابکان (224 ـ 241 م.) بنیان‌گذار دودمان ساسانی را روایت می‌کند. داستان کتاب به اواخر دوران اشکانی و نبردهای اردشیر با اردوان پنجم (213 ـ 224 م.) آخرین پادشاه اشکانی و استانداران او به‌ویژه در جنوب ایران و در محدودۀ فارس کهن می‌پردازد. متن همچنین در پایان مطالبی هم دربارۀ پسر اردشیر یعنی شاهپور یکم و همچنین پسر او اورمزد دارد و به نظر می‌رسد اصل متن بعدتر و شاید در اواخر دورۀ ساسانی نوشته شده باشد.

3. زند وهومن‌یسن

این متن پهلوی از نویسنده‌ای ناشناس است که در آن اورمزد رویدادهای آیندۀ ایران را تا پایان عمر جهان برای زرتشت پیشگویی می‌کند و همچنین دربردارندۀ آگاهی‌های سودمند در زمینه‌های گوناگون فرهنگ ایرانی است. نگارش نسخۀ نخستین این متن را پس از پادشاهی خسرو انوشیروان (501 ـ 579 م) و پیش از عصر اسلامی می‌دانند؛ اما آنچه امروز در دست است، به احتمال در فاصلۀ قرن یازدهم و چهاردهم میلادی نوشته شده است.

4. جاماسپ‌نامه

جاماسپ‌نامه متنی مکاشفه‌ای که به پهلوی متأخر و پازند به دست ما رسیده است. این متن با وجود کوتاهی، جزء آثار مهم فارسی میانه به شمار می‌رود. موضوع آن پرسش و پاسخی است تا حدودی فلسفی میان ویشتاسپ فرمانروای حامی زرتشت و جاماسپ یا جاماسپ حکیم که وزیر ویشتاسپ بود و همچنین داماد زرتشت. جاماسپ در پاسخ‌هایش به ویشتاسپ پیشگویی‌هایی نیز دربارۀ آینده دارد.

5. گزارش گمان‌شکن

گزارش گمان‌شکن متنی پهلوی است تألیف مردان فرخ. این متن در واقع اثر جدلی متأخری است که به مجادلات زرتشتیان با باورمندان به دیگر فرقه‌ها و نحله‌های مذهبی عصر مؤلف می‌پردازد. برای نمونه یک فصل کتاب مختص حمله به مانویت است. هدایت ترجمۀ این متن را در همان روزهای سکونت در بمبئی آغاز کرده است.

6. شهرستان‌های ایران

این متن یکی از نادر متون جغرافیای از ایران عصر ساسانی است، هر چند ممکن است در سده‌های نخستین اسلامی، به‌ویژه عصر خلافت مأمون عباسی بازنویسی شده باشد. نویسندۀ ناشناس متن در شصت بند به 166 شهر قلمرو ساسانیان اشاره می‌کند که از این میان بانی 112 شهر مشخص و 54 شهر فاقد نام بنا نهاده شده است. از این بانیان برخی شخصیت‌های تاریخی و برخی نیز چهره‌های اساطیری و افسانه‌ای هستند. از این متن مختصر تاکنون ترجمه‌های بسیاری شده که کار صادق هدایت را می‌توان نخستین این ترجمه‌ها به زبان فارسی در ایران دانست.

فهرست مطالب کتاب:

هدایت و هند

چاپ «بوف کور»

فراگیری پهلوی

متون پهلوی

مشخصات کتاب‌شناسی متون

کتاب‌نامه

متون پهلوی

گجسته ابالیش

شهرستان‌های ایران

کارنامۀ اردشیر بابکان

گزارش گمان‌شکن

زند وهومن‌یسن

یادگار جاماسپ

آمدن شاه بهرام ورجاوند

تصاویر