معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

استاد ابوالحسن علی بن عثمان بن اُبَیَّ علی جلّابی غزنوی هجویری از اکابر و بزرگان اهل تصوف، در قرن چهارم و معاصر ابوسعید ابوالخیر بوده و در شریعت از مذاهب امام ابوحنیفه و در طریقت از مسلک جنیدیه پیروی می‌کرد. او سالیان طولانی رنج سفر را تحمل و از محضر علما و مشایخ بزرگ فیض برد و به کسب علم و معرفت پرداخت و سرانجام در هیأت یک صوفی راستین و در کسوت مروّجی امین و با علاقه و ایمان به هند رفت و با نیروی عشق و محبت به نشر حقایق اسلام پرداخت و روح تازه‌ای در کالبد مردم آن دیار دمید. علی بن عثمان بن علی جلابی هجویری غزنوی، صاحب کتاب کشف المحجوب است.

ناشناختگی علی هجویری به‌حدی است که حتی سال‌های زندگی او به درستی مشخص نیست. اما از قراینی می‌توان دورۀ زندگی او را تخمین زد. جلاب و هجویر از محله‌های شهر غزنین بود. غزنین پایتخت حکومت غزنویان و مربوط به قرن چهارم هجری بود. از طرفی، در تذکره الاولیای عطار در قرن ششم نام او ذکر شده است. بنابراین می‌توان هجویری را متعلق به قرون چهارم و پنجم دانست. آرامگاه او در لاهور پاکستان قرار دارد و به «داتا دربار» معروف است. در پاکستان او را به نام «داتا گنج‌بخش» می‌شناسند و بسیار مورد احترام است. یکی از دغدغه‌های هجویری، انحرافاتی بود که در عرفان و عرفا ایجاد شده بود؛ زیرا به دلیل این انحرافات، نگاه مردم به اهل سلوک تغییر کرده بود و خوب و بد را یکی می‌شمردند.

وی در بخشی از این کتاب به معرفی بزرگان اهل تصوف و مشایخ پرداخته و جویندگان عرفان را به‌خوبی راهنمایی می‌نماید؛ به طوری که کتب متصوفه پیش از خود را تحت تأثیر قرار داده و در آثار دیگر عرفای پس از خود همچون عطار و جامی تأثیر بسزایی داشته است. زیرا در کتب ایشان از کشف المحجوب فراوان یاد شده است. هجویری کوشیده است تا در این کتاب، پرده از حقیقت عقاید صوفیان بردارد. به برکت سیروسیاحت او در بسیری از شهرها همچون سرخس، مرو، طوس، نیشابور، بسطام و ... بخش اعظم جهان اسلام آن روزگار را دیده است و محضر مشایخ بزرگ را درک کرده است. این دیدارها با اهداف گوناگون همچون صحبت و الفت یا درآمدن به سلک مریدی و گاه تنها به دیدار، محدود بوده است. در این سفرها به دیدار پیرانی چون «باب عمر» که شیخ فرغانه و پیری مقیم بود رفته و همچنین در مرو با احمد نجار سمرقندی دیدار داشته است. از مشایخ و اساتیدی که هجویری در محضر آنها کسب معرفت می‌کرد می‌توان به: ابوالفضل ختّلی، ابوالقاسم کُرّکانی، ابوالعباس شقّانی، مظفّر حمدان، ابوالقاسم قشیری اشاره کرد. هجویری آثار متنوعی دارد که از این میان، تنها کشف المحجوب به دست ما رسیده است. او در این کتاب به همه یا بعضی از این آثار اشاره کرده است: اسرار الخرق و الملونات، دیوان شعر، منهاج الدین، البیان لأهل العیان، فنا و بقا، الرعایه لحقوق الله، تعالی، کشف المحجوب.

اکثر کتب صوفیۀ پیش از هجویری به زبان عربی بوده‌اند. کشف المحجوب پس از شرح تعرّف، نخستین کتاب عرفانی به زبان فارسی است. مذهب هجویری حنفی است که در رعایت شریعت و اعمال دینی طبق قوعد این مذهب، بسیار اصرار دارد و در شرح مسائل تصوف همه جا مراعات شریعت را لازم شمرده است.

ویژگی‌های سبکی و دستوری کتاب کشف المحجوب عبارتند از: 1. استفاده از لغت عربی دشوار؛ 2. استعمال اصطلاحات عرفانی؛ 3. کاربرد انواع سجع؛ 4. حذف فعل به قرینۀ لفظی و معنوی؛ 5. موازنه؛ 6. حذف حروف اضافه؛ 7. حذف شناسۀ فعل به قرینه؛ 8. حشو؛ 9. استعمال یاء استمرار؛ 10. استعمال می (نشانۀ استمرار) قبل از فعل پیشوندی؛ 11. عبارت وصفی؛ 12. جمله‌های شرطی؛ 13. فعل‌ مجهول.

به گفتۀ جلابی هجویری، شیوۀ نگارش این کتاب براساس پرسشی است که یکی از دوستان و همشهریان (ابوسعید هجویری)، از وی دربارۀ موضوعات گوناگون که برای طالبان تصوف مطرح بوده می‌پرسد. مؤلف کشف المحجوب با انگیزۀ پاسخ به آن سؤالات به نگارش این کتاب پرداخته و از آنجا که این متن پاسخی برای تنویر ذهن جوینده است، از نثری زلال و روشن برخوردار است.  

مطالب مطرح شده در کشف‌المحجوب از این قرار است: 1. مقدمه؛ این کتاب شامل یک مقدمه است که در آن سبب تألیف کتاب را بیان نموده و دربارۀ موضوع، نام نویسنده، وجه تسمیه و دلیل تألیف کتاب سخن گفته است. 2. باب اثبات علم؛ در این باب به اثبات علمی‌بودن تصوف و عرفان می‌پردازد. 3. باب فقر؛ در این باب اصطلاح عرفانی فقر رمز‌گشایی می‌شود. فقر درعین غنا و غنا در عین فقر مبحث مورد توجه هجویری در این باب است.  4. باب تصوف؛ وجه تسمیۀ صوفی و مقدماتی در مورد تصوف با شواهدی از زبان مشایخ صوفیه، مطالب مطرح شده در این باب است. 5. باب لبس مرقعه؛ در این باب یکی از ظواهر و تظاهرات صوفیه که نقش زیادی در ورود نااهلان به جمع عرفای اصیل داشته معرفی می‌شود. 6. باب اختلاف فقر و صفوت؛ بحث دربارۀ ارجحیت فقر یا صفوت و اختلاف بین این دو ساختار این باب را تشکیل می‌دهد. 7. باب الملامه؛ در این باب از ملامت و ملامتی‌گری می‌نویسد. او به بازشناسی پدیدۀ ریا در این حوزه پرداخته و ملامتیان اهل حق را نیز به تصویر می‌کشد. 8. باب فی ذکر ائمتهم، بزرگان اسلام از خلفای چهارگانه و اهل‌بیت پیامبر(ص) تا مشایخ صوفیه در این باب معرفی می‌شوند. 9. باب فرق فرقهم؛ در این باب فرقه‌های مشهور متصوفه تا روزگار نویسنده معرفی شده و سپس به مقایسه آنها می‌پردازد.

خواندن نثر مصنوع و غامض کتب عرفانی همواره جویندگان علم را دچار سردرگمی کرده و چه‌بسا آنان را از مطالعه دلسرد نموده است. بنابراین انگیزۀ اصلی نگارش این کتاب، ایجاد سهولت در درک مطالب و راهنمایی خوانندگان آن بوده است. در نگارش این شرح به چند نکتۀ اساسی توجه شده است:

1. در نگارش این کتاب ابتدا سطر به سطر متن کشف المحجوب خوانده شده و سپس به واژگان دشوار و جملات قابل تأمل آن پرداخته شده و هر جا لزوم شرح و توضیح ضروری بوده، بدان پرداخته شده و در پاورقی آمده است.

2. لغات دشوار و بعضی از لغات ساده که کاربرد معنایی قدیم آنها موردنظر بود با تکیه بر لغتنامه‌ها و فرهنگ‌های معتبر معنا شده است.

3. اصطلاحات عرفانی به تفصیل با بهره‌گیری از کتب مرجع معتبر، شرح داده شده است.

4. جملات و عبارات دارای ابهام و پیچیدگی معنایی کشف المحجوب، سعی شده به بهترین نحو و نثر روان امروزی بازنویسی شود.

5. دربارۀ عرفای نام برده شده در کشف المحجوب به اختصار سخن گفته شده و در مواقع لزوم تنها به معرفی مختصر شیوخ پرداخته شده است.