معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

جامع التواریخ یکی از آثار گرانبها و ارجمند زبان فارسی در زمینۀ تاریخ است که خوشبختانه از چنگال حوادث روزگار مصون مانده و به دست ما رسیده است.

رشیدالدین فضل‌اللّه پسر عمادالدوله ابوالخیر بن موفق­ الدوله ( 648 ـ 718 هـ )، دانشمند، پزشک، تاریخ­‌نگار و وزیر سه تن از پادشاهان ایلخانی بود که آثار بسیاری در زمینه­‌های گوناگون مانند تفسیر، فقه، کلام، حکمت، پزشکی، داروسازی و کشاورزی از خود بر جای نهاده است. رشیدالدین در وقف‌نامۀ ربع رشیدی، آثار خویش را نُه عنوان در شش مجموعه شناسانده که همه به دو زبان فارسی و عربی تدوین شده بوده است: مجموعۀ رشیدیه (مشتمل بر 1. توضیحات، 2. مفتاح التفاسیر، 3. مباحث سلطانیه، 4. لطایف الحقایق)، جامع التواریخ، آثار و احیاء، بیان الحقایق، تحقیق المباحث در چند مجلد و اسئله و اجوبه در چند مجلد.

از آنجا که فرمانروایان مغول به ثبت احوال و آثار و تاریخ نیاکان و ایجاد هویت تاریخی برای خود، علاقه و توجه زیادی داشتند، تاریخ­‌نگاری در دورۀ ایلخانیان اهمیت و رونقی بی­‌سابقه پیدا کرد، به گونه­‌ای که شمار کتاب‌های تاریخی تألیف‌شده در عصر ایلخانیان در مقایسه با دوره­‌های دیگر کم‌سابقه بوده است و بر روی هم باید گفت در این دوره که ایران روزگار سختی را می­‌گذراند، آثار علمی و ادبی ارزشمند و فراوانی پدید آمده است.

همین علاقۀ مغولان به تاریخ بود که فرصت بی­‌نظیر تألیف جامع التواریخ را برای رشیدالدین فراهم کرد. مهم‌ترین امتیاز جامع التواریخ متکی بودن آن به اصول علمی به لحاظ استناد به منابع تاریخی و نیز شرح وقایع از قول شهود عینی و راویان معتبر است. جامع التواریخ هم از لحاظ کثرت و اهمیت منابع و هم از لحاظ وسعت موضوع و نیز وضوح در بیان مطالب و روانی نگارش که نقطۀ مقابل تاریخ وصاف است، در زبان فارسی مانند ندارد. بارتولد در این باره می‌گوید: جامع التواریخ در واقع یک دانشنامۀ بزرگ تاریخی است؛ دانشنامه­‌ای که در قرون میانه هیچ یک از اقوام آسیا و اروپا نظیر آن را نداشت. امکان تألیف چنین کتابی با شرکت دانشمندان اقوام و ملل گوناگون نشان می­دهد که اگر احوال و محیط مساعدتری وجود می­داشت فتوحات مغول ـ که اقوام متمدن و با فرهنگ دور را به هم نزدیک کرده بود ـ چه پیامدهای شگرفی می­توانست داشته باشد.

 رشیدالدین فضل­اللّه نخست به دستور و تشویق سلطان محمود غازان در سال 702 هـ به نوشتن تاریخ اقوام ترک و مغول همت گماشت. این کتاب کمی پس از درگذشت غازان (د: 703 هـ) به پایان رسید و به فرمان سلطان محمد خدابنده اولجایتو، برادر و جانشین غازان، تاریخ غازانی نام گرفت. آن‌گاه اولجایتو رشیدالدین را مأمور کرد تاریخ همه مللی را که مغولان با آنان سروکار داشته­اند بنویسد. از این‌رو خواجه به تألیف دو جلد دیگر از جامع التواریخ پرداخت که جلد نخست آن شامل بخش‌های: 1. تاریخ اولجایتو، 2. تاریخ پیامبران از آدم تا آغاز اسلام تا پایان ساسانیان، 3. تاریخ پیامبر اکرم (ص)، 4. تاریخ خلفا، 5. تاریخ خاندان‌های حکومت‌گر ایران پس از اسلام تا هنگام لشکرکشی مغول، 6. تاریخ دیگر قوم‌ها و ملت‌ها (اغوزان، چینیان، هندیان، بنی­اسرائیل، فرنگان، و پاپها)، و جلد دوم آن نیز دربرگیرندۀ صور الاقالیم و مسالک الممالک بود و این سه جلد بر روی هم جامع التواریخ نامیده می­شد و بدین طریق در سال 710 هـ بنا به گفته کارل یان، نخستین تاریخ عالم به فارسی فراهم آمد.

از میان این بخشها، تاریخ اولجایتو (بخشی از جلد دوم)، و صور الاقالیم و مسالک الممالک (تمامی جلد سوم) به دست ما نرسیده یا تاکنون یافته نشده است. از نظر برخی از محققان، گمان اینکه بخشی از جلد دوم و تمامی جلد سوم هرگز تألیف نشده باشد، بنا به دلایلی منتفی است.

سرآغاز جامع التواریخ که تاریخ قبیله‌های ترک و مغول است، تنها و کهن‌ترین و مفصل‌ترین منبعی است که در باب تاریخ و اسطوره‌ها و باورداشت‌ها و فرهنگ آغازین آن اقوام در جهان فراهم آمده و برجای مانده است. اگرچه مؤلف کمابیش تاریخ رویدادهای حملۀ چینگگیزخان به ایران و فرمانروایی خاندان او تا روزگار مونگکه‌قاآن و عزیمت هلاکوخان به ایران و گشودن بغداد به دست او را از کتاب جهانگشای جوینی و فتح‌نامۀ منسوب به خواجه نصیر طوسی برگرفته است؛ اما تاریخ دوران‌های بعدی تا پایان فرمانروایی غازان‌خان برای نخستین بار به دست خواجه رشیدالدین فضل‌الله که از روزگار آباقاخان پسر هلاگو در دربار مغولان حضور داشته و خود شاهد حوادث بوده، به رشتۀ تحریر کشیده شده است و این کتاب در این باب یگانه و کهن‌ترین منبع است.

با آنکه مؤلف خود از کارگزاران ایلخانان مغول بوده و به‌ناچار در جای‌جای کتاب از آنان با احترام یاد کرده و آنان را ستوده است، اما گزارش کشتارها و ویرانگری‌ها و تاراج و غارت‌گری‌های آنان را با بسط و گستردگی تمام بیان داشته و تأسف و دریغ خود را نسبت به قتل ناجوانمردانه و نابحق وزیران، کارگزاران ایرانی چون خواجه شمس‌الدین جوینی، خواجه بهاءالدین جوینی و حتی امیران مغول چون امیر نوروز روی داده را پنهان نداشته و آنان را شهید نامیده است. نیز در بیشتر موارد دسیسه‌چینی‌ها و بهانه‌جویی‌ها و زمینه‌سازی‌های مزورانه بر علیه آن کشته‌شدگان و نسبت خلاف‌کاری‌های ساختگی و دروغین عنوان شده برای کشتن آنان را افشا و آشکار کرده است.

اگرچه این کتاب همانند دیگر تاریخ‌های نوشته‌شده در سده‌های میانه بیشتر گزارش زندگانی و کردارها و جنگ و ستیزهای شاهان و فرمانروایان و کارگزاران آنان است، اما با این وجود آگاهی‌های مفید و قابل توجهی از زندگانی و روابط طبقات گوناگون جامعۀ آن روزگار، اقوام آسیای میانه و ایران در آن به دست آمده است.

این کتاب بسیار ساده و روان و بی‌پیرایه و گاه به ویژه در برگرداندن نوشته‌های مغولی به زبان محاورۀ روزگار مؤلف نوشته شده است و با آن سبکی نو در نگارش فارسی آغاز شده است که مستوفی و بناکتی بیرون از آنکه مواد تاریخی اثر خویش را از جامع التواریخ گرفته‌اند، در شیوۀ نگارش نیز از آن پیروی کرده‌اند.

همان‌گونه که خود رشیدالدین اشاره کرده است، منبع اصلی او در نوشتن این کتاب، تاریخی بوده است که به صورت نامدون و نامرتب و اوراق و طوامیر مبتّر متفرق و جراید و دساطیر مختلف متنوع، به عبارت و خط مغولی که در خزانۀ شاهان نگهداری می‌شده و امیران بزرگ مأمور نگهداری آن بوده‌اند و بخش‌هایی از آن نیز نزد امرا و مقربان مستوده بوده است و آن را آلتان دفتر می‌نامیده‌اند. همچنین از کتاب‌های دیگر نظیر جهانگشای جوینی، الکامل ابن اثیر، تاریخ طبری، تاریخ ابن اثیر، تاریخ یمینی عتبی و ... نیز در شمار کتاب‌هایی هستند که رشیدالدین از آنها سود جسته است.

این کتاب بخش مربوط به تاریخ مغول است که به نام تاریخ مبارک غازانی شهرت دارد و بر اساس معتبرترین نسخ تصحیح و در چهار جلد همراه با نمایه‌ها، شرح نسخه‌بدل‌ها و واژه‌های مغولی ـ ترکی منتشر شده است.