معرفی کتاب

رشیدالدین فضل الله همدانی (در گذشتۀ 718 هجری) طبیب، دیوانسالار، اندیشمند، مؤلف و مصنف بسیاری آثار عظیم و گرانسنگ و بانی یکی از بزرگ‌ترین بنیادهای خیر در تمدن اسلامی که مانند بیشتر بزرگان سیاست و صاحب دولتان در تاریخ ایران فرجامی دردناک یافت، از نمونۀ آن بزرگانی است که علم و همل را با هم جمع داشت. این دولتمرد دانشمند با همۀ مشغلۀ دیوانی و کارهای مملکتی در جایگاه وزیر بزرگ سه پادشاه ایلخانی، در کارهای برجستۀ علمی و تألیف آثار ماندگار و نیز فعالیت‌های گستردۀ آبادانی و ایجاد بنیان‌های عظیم خیر همت گماشت.

شیوه نگارش و تصنیف رشیدالدین در این مجموعه ساده‌نویسی و بیان مطالب و مباحث به صورتی قابل فهم است و به این منظور به هر مناسبت تمثیل‌های فراوان در میان سخن آورده است. وی همچنین تأکید می‌کند که مقید به طرح و بیان منطقی مطالب بر پایه برهان علمی و پرهیز از نوشتن به رموز و اشاره است.

این مجموعه فایده‌های تاریخی و جغرافیایی، فایده‌های علمی و اجتماعی دارد که در مقدمه کتاب به طور مفصل به آن اشاره شده است. همچنین رسم الخط و رسم الحرف و ویژگی‌های دستوری و معنایی نسخه نیز از جمله مباحثی است که در مقدمه به آن اشاره شده است.

کتاب اول: مصنف آن را به روشنی توضیحات رشیدی نامیده است: «شروع در بعضی تفسیر کلام مجید کرده ... و چند رساله در هر باب نوشت و آن را به همدیگر مجلدی ساخته نام آن را توضیحات رشیدی نهاد». نام این کتاب را در میان سخن چند جا توضیح یا توضیح رشیدی نوشته و در این کتاب از دو کتاب پس از آن نام آورده و گفته است که سه کتاب ساخته: توضیحات و مفتاح التفاسیر و مباحث سلطانیه.

کتاب دوم: نام کتاب در فهرست مجموعۀ رشیدیه و نیز فهرست آغاز و دیباچۀ این کتاب مفتاح التفاسیر آمده و مصنف در چند جا از آن با عنوان اختصاری و کوتاه مفتاح یاد کرده و وجه این تسمیه به روشنی این است که مصنف آن را در جای مقدمه‌ای برای تفسیر تمامی قرآن که نیت و آرزوی آن را داشته نگاشته است: «شروع در بعضی تفسیر کلام مجید کرده چند آیت متفرق را تفسیر کرد و در آن اطنابی نمود و چند رساله در هر باب نوشت و آن را به همدیگر مجلدی ساخته نام آن را توضیحات رشیدی نهاد. بعد از آن تمنا کرد که یا لیت (= ای کاش) در تمامی آیات قرآن و تفسیر آن شروع توانستی کردن و هر یک را تفسیری از جملۀ تفاسیر آن که بی‌نهایت است به قدر فهم خود توانستی کردن. بدان تمنا التجا به حضرت حق تعالی کرده شروع می‌نماید».

کتاب سوم: عنوان کامل آن را مصنف رسالة السلطانیه فی المراتب النبویة نوشته است. هر چند در دیباچه گفته ات که «این رساله بر مقدمه و مقاصد و خاتمه مرتب گشت و آن را الرسالة السلطانیه فی المباحث النبویة نام نهاده آمد.

کتاب چهارم: عنوان آن چنان‌که در فهرست مجموعه و نیز در صفحۀ عنوان و آغاز این کتاب آمده لطایف الحقایق است، هر چند که مصنف بیشتر به عنوان کوتاه لطایف بسنده کرده، چنان‌که در رسالۀ دوازدهم آن در بیان ثواب و گناه و حسنه و سیئه گفته که: «این معنی ... این ضعیف ... به طریق معقول در رساله‌ای که در کتاب لطایف مندرج است بیان کرده».

کتاب اول دربردارندۀ دیباچه و نورده رساله است: در تفسیر تسمیه شریفه، در تقسیم موجودات، در شرح تقسیم موجودات، در تفسیر آیۀ «قالوا سبحانک»، در تفسیر آیۀ «و یسئلونک عن الروح»، در تفسیر آیۀ «الست بربکم»، در تفسیر سورۀ کافرون، در ذیل تفسیر سورۀ الکافرون، در بیان احوال معارضین مفترین، در بیان تحقیق معراج، در شرح حدیث الارواح جنود مجنّده، در شعب نبی (ع) و تفسیر سورۀ الکوثر، در بیان فضایل امیی رسول صلعم، در جواب معارضان حجة الاسلام، در بیان فضیلت عقل و علم، در بیان شرّیری، در بیان منامی که مصنف دیده بود، در بیان حال قربان و در عذر حکما.

مفتاح التفاسیر کتاب دوم مجموعه رشیدیه، به دو بخش «اصل» و «ذیل» تقسیم شده است. اصل مشتمل است بر دیباچه و دو قسم. قسم اول دارای دو رساله است: یکی در بیان اعجاز و فصاحت قرآن و معانی بی نهایت آن و دیگر در بیان حال مفسران و اصولی که آنها باید رعایت کنند. قسم دوم این کتاب، در شش رساله به مباحث خیر و شر، اجر اعمال حسنه و سیئه و صبر، درازی و کوتاهی عمر، جبر و قدر، تناسخ و حشر، و بیان استعداد و سعادت و طالع نیک و اقبال دولت و توفیق می پردازد. این کتاب یک ذیل هم با عنوان رسالۀ نفایس الافکار دارد.

سلطانیه کتاب سوم نیز به دو بخش «اصل» و «ذیل» تقسیم شده است. این کتاب به اصطلاح مصنف «مفرد» است، یعنی دربردارندۀ رسایل نیست، بلکه دارای یک اصل و یک ذیل است. اصل دربردارندۀ فاتحه و متن است. فاتحه در باب فضایل و کلمات پادشاه اسلام (ایلخان اولجایتو) و نوادر که به هر وقت از او صادر شده و دال است بر علو شأن او.

متن مشتمل است بر دیباچه، مقدمه، مقاصد و خاتمه. دیباچه در بیان سبب شروع، از مباحثی که در حضور اولجایتو به میان آمده بود و سؤال او از ائمه و روحانیان مسلمان و ذکر بعضی احوال خویش و شرح حال حسّاد مصنّفان و غیر آن. مقدمه در بیان اموری که مقصود موقوف است بر آن. مقاصد در بیان الهام و وحی و معجز و نبوت و رسالت و اولوالعزمی و خاتمیت و فرق میان این مراتب. خاتمه در بیان مبدأ و معاد و خلود اهل بهشت و خلاص بعضی دوزخیان و خلود بعضی و تقریر موجبات و اسباب آن.

ذیل کتاب دارای دو قسم است که قسم اول آن دارای دو نمط است: وضع مراتب انبیا و خلفا و انساب بعضی انبیا و ادوار اولوالعزم بر ترتیب سیاقت استیفایی و وضع شعب انساب انبیا و خلفا بر ترتیبی که مصنف کتاب برای شعب انساب ابداع نموده است. قسم دوم هم همان رسالۀ نفایس الافکار است که به مناسبت در اینجا هم آورده شده است.

کتاب چهارم لطایف الحقایق دارای فاتحه، دیباچه و چهارده رساله بدین ترتیب است: فضل الله، طی زمان، تفسیر «قل لو کان البحر مدادا»، سطح و تدویر، الحشر مع التعارف، فیض و فائض، کنز المعانی، آثار معجزات نبوی، قبض و بسیط، تدرج و کمال، فتوحات، خیرات جاریه، لا اله الا الله، عدد.