معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

مولوی متفکر وارسته‌ای است که با اندیشیدن به حیاتِ معقول بشری، مدارج عالی اندیشه را پیموده است. شناخت افکار این شخصیت بزرگ عرفان و ادب فاسی تنها با پژوهش در آثار او میسر می‌شود. با چنین معیاری می‌توان از زوایای زندگی عرفانی پر رمز و راز او نیز آگاهی یافت. از میان آثار منثور مولوی کتاب فیه ما فیه اثری مهم و برجسته در ادب فارسی است، این اثر هم زبان طبیعی و شفاهی مولوی را در خود حفظ کرده و هم حاوی لبِّ لبابِ تجارب و اندیشه‌های عرفانی او است. نسخه‌های متعدد فیه ما فیه با روایات مختلف در کتابخانه‌های معتبر جهان موجود است و این از ارزش و اهمین این کتاب نزد علاقه‌مندان به مکتب مولوی حکایت دارد.

تصحیح حاضر بر اساس نسخه شماره 2109 که در موزۀ مولانا در قونیه نگهداری می‌شود انجام یافته است. این نسخه که اخیراً شناسایی شده، شامل متن کامل فیه ما فیه است که تاریخ کتابت ندارد و به احتمال به سبب قدمت و کهنگی یکی از نزدیک‌ترین روایات به روایت اصلی مولانا است. چنان که در مبحث نسخه‌شناسی گفته شده است این نسخه از حیث نوع خط، کاغذ، جلد و شیوۀ کتابت بسیار شبیه به نسخۀ‌خطی مثنوی قونیه است که به سال 677 به کتابت درآمده است.

کتاب «فیه ما فیه» مجموعۀ تقریرات و معارف مولانا است که او آن را در مجالس وعظ و عرفان به شاگردان و مخاطبان خود بیان داشته است. مولانا هنگام ملاقات با کسانی که به دیدنش می‌آمدند یا زمانی که به دیدار کسانی می‌رفت. سخنانی می‌گفت یا به سؤلات آنان پاسخ می‌داد و در اثنای سخنان خود به تفسیر آیات قرآن کریم و شرح احادث می‌پرداخت.

به گروهی افلاکی در مناقب‌العارفین، گاهی یاران و مشتاقان مولانا «معارف و لطایف منظوم و منثور» او را در خانۀ حسام‌الدین چلبی یادداشت می‌کردند. گویا این گفتار‌ها پس از مولانا به صورت نسخه‌های پاکیزه و اصلاح‌شده درآمده و از سوی مریدان او تحت عنوان «فیه ما فیه» نام‌گذاری شده است. گولپینارلی بر آن است که تقریرات مولانا در این کتاب توسط پسر او سلطان ولد و حسام‌الدین چلبی و گاهی نیز توسط مریدان و شیفتگان او به نگارش درآمده است.

با توجه به اینکه فیه ما فیه در محافل و مجالس عرفانی به عنوان کتاب راهنمای مکتب مولوی متداول و رایج بوده است، از این روی عنوان کتاب فیه ما فیه در اوست آنچه در اوست، یعنی هر چه از معانی و مفاهیم عالی عرفانی هست، در آن است بیانگر عظمت و فخامت محتوای آن می‌تواند باشد که از سوی مریدان و مشتاقان مولوی به آن داده شده است. اما با توجه به روایات متعددی که از فیه ما فیه تا به امروز باقی مانده است، آنچه مسلم است این است که روایت نهایی فیه ما فیه را مولانا ندیده است و احیاناً اگر دیده باشد به دست ما نرسیده است.

از فحوای مطالب کتاب فیه ما فیه چنان استنباط می‌شود که تقریرات مولانا در این کتاب بعد از دیدار او با شمس تبریزی به نگارش درآمده است. این کتاب بیانگر تمام لحظات و آنات زندگی مولانا و تجارب عرفانی او بعد از دیدارش با شمس تبریزی، تا واپسین ایام زندگانی اوست. با توجه به تاریخ سرودن مثنوی (در حدود 657) می‌توان بر آن بود که تقریرات مولانا در کتاب فیه ما فیه، اندکی پیشتر از مثنوی شکل گرفته و سپس پابه‌پای مثنوی (به احتمال تا سال 670) تداوم یافته است. به همین دلیل این کتاب از لحاظ ساختار تجارب عرفانی و اسلوب بیان در میان دیگر آثار مشابه خود از جایگاه خاصی برخوردار است.

مولانا در این اثر بیشتر معین‌الدین پروانه، از رجال و وزرای مشهور سلاجقۀ روم و برخی از نزدیکان خود را مورد خطاب قرار داده است. در کتاب فیه ما فیه جهان‌بینی عرفانی مولانا، آینده‌نگری و دیدگاه‌های او در باب دین و انسانیت و خلاصه تمامیت حیات فکریِ او به صورت یک مجموعۀ منظم نمایان است. موضوعاتی نظیر رفتار امرا و پادشاهان و نکوهش نزدیک‌شدن به آنها، حقیقت وجود آدمی و فضیلت انسان، مفهوم حقیقی عارف، طلب درد عشق، عشق و محبت الهی، راه‌های اهل ایمان، لطافت اندیشه‌ها، عوالم خیال، نظریۀ بنیادین عرفانی ـ فلسفیِ خلق مدام و کرامات در فیه ما فیه با نگاه ژرف عرفانۀ مولانا تبیین و تشریح شده‌اند.

کتاب فیه ما فیه دارای شصت و نه فصل می‌باشد. این اثر بسان کتاب معارف بهاء ولد بدون مقدمه و دیباچه آغاز می‌سود و دیگر فصول نیز هیچ عنوان خاصی که بیانگر موضوع فصل باشد، ندارد. از میان این فصول، دو فصل به زبان عربی و یک فصل به عربی و فارسی است که مثل دیگر فصول فیه ما فیه از طبیعتُ شفاهیِ متن برخوردار است. در فصل‌های عربی، گویا مخاطبان مولانا از علما و ادبای روزگار و احیاناً عرب زبان بوده‌اند و او ناگزیر شده است که خطبه‌های خود را به زبان عربی بیان کند. افلاکی در مناقب العارفین روایتی دارد که این موضوع را به صراحت روشن می‌کند: «همچنان روزی جماعت مستعربان آمده بودند، هر معرفتی و اسراری که ان روز فرمود به عربی گفت و ختم معانی از این کلمات کرد که «الآدمیُّ کالاناءِ اَو کَالقَصعقه».

فصل‌ها یا مدخل‌های کتاب از لحاظ ساختار صوری و معنایی یک‌نواخت نیستند، برخی از فصول کتاب نسبتاً مفصل و طولانی است، مثل فصول یازدهم، دوازدهم، پانزدهم و بیست و پنجم و برخی از فصول خیلی موجز و مجمل و در حد یک پاراگراف شش سطری است مثل فصل پنجاه و پنجم. کتاب «فیه ما فیه» نظم و ترتیب زمانی مشخص ندارد، اما نظم و ترتیب مطالب آن از مفصّل به مجمل است، یعنی مطالب آغازین کتاب مفصل و طولانی است و مطالب پایانی به تدریج کوتاه‌تر می‌شود. گولپینارلی بر آن است که چنین نظم و ترتیبی حکایت از آن دارد که گردآورندگان کتاب فیه ما فیه در مرتب کردن تقریرات مولانا به ترتیب سوره‌های قرآن کریم نظر داشته‌اند.

در تحلیل کلّی از سبک یک اثر، تمام جزییات آن در پیوند با محتوا مورد بررسی قرار می‌گیرد تا «نظم» و وحدت نهایی مقولاتی چون شکل و محتوا، ذهن و زبان و لحن و کیفیت توصیف در اثر تبیین شود. با تحلیل سبک بیان نویسنده، شخصیت فردی، توان بیانگری او و ساختار منظم حاکم بر اثر ادبی را می‌توان شناخت. به همین سبب شناخت روش بیان هر نویسنده‌ای در آمدی بر شناخت زیبایی شناسی ویژۀ او است.

«نظم» در مفهوم زیبایی‌شناختی آن، در کتاب فیه ما فیه مولوی نیز جریان دارد و اسلوب بیان ویژۀ مولوی در آفرینش چنین نظمی مؤثر بوده است. الفاظ برگزیده، لحن صمیمانۀ کلام که گاهی آهنگین می‌شود و تصویرها و تمثیل‌های رسا جدا از معارف و اندیشه‌های بدیع، لذتی ادبی به خواننده القا می‌کند که در کمتر اثری نظیر آن را می‌بینیم.

در فیه ما فیه جملات پیچده و دشوار فهم که ناشی از پیچیدگی مفاهیم ذهنی و جهان بینی عرفانی مولانا باشد، به چشم نمی‌خورد. واژگان به طور طبیعی در پی هم می‌آیند، رابطۀ واژه‌ها با موضوع و معنای جمله‌ها رابطه‌ای شناخته شده است، زبان همه چیز را به راحتی آشکار می‌کند و بیان ساده و معنا قابل فهم و آسان‌یاب است.

در ورای جمله‌های مولوی عقیدۀ استوار او را به اندیشه‌هایی برخاسته از شهود معنوی احساس می‌کنیم. او می‌تواند آنچه را «ورای عقل و حرف و صوت» است در عبارت آورد، حال آن که «بسیار کس باشد که دلش از این سخنان پُر باشد. الابه عبارت و الفاظ نتواند آوردن».

زبان مولانا در فیه ما فیه ربانی بر امده از تجارب عرفانی و قوۀ خیال او است. اما این قوۀ خیال و صورت‌های آن از این عالم نیست، بلکه از عالم غیب است و خدا آنها را در نظر او مصوَّر گردانیده است.