معرفی کتاب

محبوب القلوب از یک مقدمه، سه مقاله و یک خاتمه تشکیل شده است:

مقدمه: در بیان تعریف فلسفه، ویژگی‌های فیلسوف و منشأ پیدایش فلسفه می‌باشد.

مقالۀ نخست شرح‌حال و آرای 32 تن از فیلسوفان پیش از اسلام به ترتیب ذیل است: آدم (ع)، شیث، هرمس، اسقلبیوس، بقراط، جالینوس، لقمان، انباذقلس، فیثاغورس، سقراط، افلاطون، ارسطو، اسکندر ذوالقرنین، اسکندر افرودیسی، ثاوفرسطس، دیوجانس، افلوطین، اومیرس، سولون، زینون، ثالس، انکساغورس، انکسیمایس، زرادشت، ذیمقراطیس، ابرقلس، فرفوریوس، مهادرجیس، دابلینوس، اقلیدس، بطلمیوس و یحیی نحوی.

مقالۀ دوم: شرح‌حال 126 فیلسوف بزرگ پس از اسلام است که از حرث بن کلدۀ ثقفی آغاز و به میرغیاث‌الدین دشتکی ختم می‌گردد. شاخص‌ترین اندیشمندانی که در این بخش معرفی شده‌اند، عبارتند از: بختیشوع، حنین بن اسحاق، اسحاق بن حنین، کندی، ثابت بن قرة، متی بن یونس، ابوالبرکات، زکریای رازی، ابن جلجل، ابن خمار، این خرار، یحیی بن اسحاق، ابن هیثم، ابومعشر بلخی، ابوریحان بیرونی، ابوزید بلخی، محمد بن یوسف عامری، ابوسهل فضل بن نوبخت، عبدالله بن مقفع، اخوان الصفا، عمر بن سهلان ساوی، خیام نیشابوری، فارابی ابن سینا، سهروردی، امام فخررازی، جرجانی، ابن مسکویه، عبدالکریم شهرستانی، ابوعبدالله معصومی، بهمنیار، ابوالعباس لوکری، فسطا بن لوقا، مبشر بن فاتک، ابن ماجه، ابن شمعون، سیف‌الدین آمدی، خواجه نصیرالدین طوسی، غزالی، قطب‌الدین رازی و جلال‌الدین دوانی.

در پایان این بخش به شرح حال 31 تن از عرفا و اهل تصوف پرداخته که شاخص‌ترین آنها عبارتند از: اویس قرنی، کمیل بن زیاد نخعی، ذوالنون مصری، ابراهیم ابن ادهم، فضیل بین عیاض، یحیی بن معاذ، شبلی، حلاج، نجم‌الدین کبری، محیی‌الدین عربی و سنایی.

مقالۀسوم: در سیرۀ ائمه اطهار (ع) و شماری از احادیث روایت شده از ایشان است. علت اینکه چرا مؤلف بخشی از کتاب خود را که به انگیزۀ تدوین تاریخ فلسفه نگاشته، به سیرۀ معصومان اختصاص داده آن است که وی حکت را دو شعبه می‌داند: حکمت نظری و حکمت عملی؛ و بر این باور است که حکمت عملی را باید از ایشان آموخت.

در خاتمه یعنی قسمت پایانی کتاب به شرح‌حال خود و اسلافش پرداخته است.

بی‌تردید محبوب القلوب را می‌توان یکی از مهم‌ترین و گران‌سنگ‌ترین منابع در زمینۀ تریخ فلسفه به شمار آورد؛ زیرا ویژگی‌های منحصر به فردی دارد که آن را از دیگر آثار مشابه ممتاز می‌سازد. در اینجا به اجمال به برخی از برجستگی‌های این اثر اشاره می‌کنیم:

1. معمولاً منابعی که در زمینۀ تاریخ فلسف تألیف شده‌اند، به دوره، گروه یا زمان خاص اختصاص دارند، اما همان‌گونه که گذشت محبوب القلوب از حضرت آدم آغاز و تا عصر نویسنده ـ یعنی سدۀ یازدهم هجری ـ ادامه دارد.

2. در محبوب القلوب تنها به زندگی‌نامه و شرح‌حال یک فیلسوف بسنده نشده، بلکه آرا و اندییشه‌های او نیز تبیین و سپس از سوی نویسنده نقد شده است و این خود حاکی از تسلط وی بر مباحث عقلی و سیر اندیشه‌ها و جریان‌های فلسفی است.

3. استفاده از آیات و روایات: نویسنده به دلیل احاطه بر مفاهیم آیات و روایات، در جای‌جای کتاب، هنگام تبیین اندیشه‌ها و آراء آنها را بر آیات و روایات تطبیق داده است.

4. اطلاعات جزئی و فرعی: محبوب القلوب افزون بر شرح‌حال حکما، حاوی اطلاعات ارزشمندی نظیر حوادث جغرافیایی، وقایع تاریخی، سرگذشت کتاب‌ها و کتابخانه‌ها و... می‌باشد که در جای خود روشنگر برخی نکات مبهم تاریخی است که گاه برای گروه‌هایی چون فهرست‌نگاران نیز حایز اهمیت است، مانند از بین رفتن 900 کتاب که برخی به خط علامه حلی و خواجه نصیرالدین طوسی بوده.

5. شیوۀ تاریخ‌نگاری: با یک بررسی گذرا بر روی منابع تاریخ فلسفه درمی‌یابیم که غالبا به یکی از شیوه‌های ذیل تألیف شده‌اند:

ـ سیره‌نویسی: در این روش تنها به شرح‌حال و ذکر اطلاعات جزئی هر فرد مانند: محل و زمان تولد و وفات، محل سکونت و تحصیل، اساتید و شاگردان، مسافرت‌ها و فهرست آثار بسنده می‌شود.

ـ تحلیلی غیرانتقادی: در این شیوه اندیشه‌های هر فیلسوف نیز تبیین می‌شوند، اما هیچ‌گونه داوری و نقادی دربارۀ آنها صورت نمی‌گیرد.

ـ تحلیلی انتقادی: در این شیوه نویسنده افزون بر تبیین اندیشه‌ها به مقایسه، نقد و جرح آنها نیز می‌پردازد و برای اثبات نظریاتی که با دیدگاه‌های او هماهنگی دارند، استدلال و در رد رویکردهای مخالف، برهان آورده و جدل می‌کند.

ـ گروه‌شناسی: برخی از منابع تنها به تبیین و ترسیم اندیشه‌های پیشوایان و پیروان گروه یا جریان خاص کلامی یا فلسفی می‌پردازند.

ـ اخلاقی عرفانی: شماری از منابع تاریخ فلسفه در واقع چیزی جز یک اندرزنامۀ اخلاقی نمی‌باشند. این مجموعه‌ها عموماً از سوی شاگردان و پیروان یک فیلسوف جمع‌آوری می‌شوند.

ـ ترکیبی: شمار اندکی از منابع همچون اثر حاضر به شیوۀ ترکیبی از چند یا تمامی ویژگی‌ها و شیوه‌های پیشین نوشته شده‌اند.

این کتاب گزیده و تلخیصی از دفتر نخست محبوب القلوب است که دربردارندۀ شرح حال حکمای پیش از اسلام است.