معرفی کتاب

این کتاب مجموعه‌ای از آثار تحقیقی دکتر محمدجعفر محجوب در دنیای بی‌کران ادبیات فارسی است. بعضی از این آثار به بررسی فرم و قالب شعر فارسی و بعضی دیگر به مضامین آن می‌پردازد. فردوسی، مولوی، سعدی، حافظ، عبید زاکانی و... از جمله شاعرانی هستند که مؤلف در این کتاب، آثارشان را نقد و بررسی کرده است.

مؤلف در مقالۀ اول به تعریف قصیده و انواع آن پرداخته و هدف از سرایش قصیده را بیان کرده است. همچنین در این مقاله به کهن‌ترین قصیدۀ فارسی که به دست ما رسیده اشاره می‌کند که به نظر ایشان قصیدۀ «مادرمی» رودکی است که دارای مقدمه‌ای در وصف شراب است که در اصطلاح ادب آن را خمریه گویند و در شعر عرب بعد از اسلام از تغزل‌های رایج و مطلوب به شمار می‌آمده است و در آن زبان خمریه‌ها ـ خاصه خمریات ابونواس حسن بن هانی شاعر ایرانی عرب‌زبان ـ شهرتی بسزا دارد.

در مقالۀ دوم مثنوی‌سرایی در زبان فارسی تا پایان قرن پنجم هجری بررسی شده است. مؤلف می‌گوید بر اساس مدارک موجود نخستین شعر فارسی تاریخ‌دار و موزون به وزن عروضی در قالب قصیده و به تقلید از شعر عربی سروده شد که این شعر همان شعر قصیدۀ معروف محمد بن وصف سیستانی است در مدح یعقوب لیث به مطلع:

ای امیری که امیران جهان خاصه و عام                     بنده و چاکر و مولای سگ‌بند و غلام

مؤلف در این مقال در ادامه به مثنوی‌هایی که در دورۀ سامانیان، غزنویان و سلجوقیان سروده شده، اشاره کرده و از هر یک از شاعران نمونه‌هایی را آورده است و یادآور می‌شود در دورۀ صفاری به مثنوی و مثنوی‌سرایی برنمی‌خوریم.

مؤلف در مقالۀ سوم به وامق و عذرای عنصری پرداخته و هدف از بیان آن را روشن شدن ارتباط داستان وامق و عذاری عنصری با واقعیت‌های تاریخی می‌داند و اینکه دانسته شود منظومۀ عنصری یکسره زادۀ تخیل داستان‌سرا نبوده است؛ ورنه با توجه به تمام اسناد و مدارکی که به دست آمده، باز تمام مطالب داستان روشن نیست و حتی نام اصلی و یونانی دو قهرمان اول داستان ـ وامق و عذرا ـ نیز به دست نیامده است.

نویسنده در مقالۀ «سعدی ـ حافظ» می‌نویسد: تاکنون هیچ فارسی‌زبانی زبان دری را با فصاحت و روانی و شیرینی سعدی تکلم نکرده است و سعدی اولین و بزرگ‌ترین آموزگار سخن دری است و زبان فارسی امروز ما بر اساس آنچه سعدی از این زبان ارائه داده، قرار دارد و شیخ اجل از این حیث بر تمام گویندگان و نویسندگان سلف و خلف خویش برتری دارد. با این‌حال در پاسخ به این پرسش که بزرگ‌ترین شاعر ایرانی کیست، می‌نویسد: «با آنکه این امر خیلی کلی و داوری در باب آن دشوار است و در هر حال خالی از جنبه عاطفی و احساسی و اظهارنظر شخصی و فردی نمی‌تواند بود، بنده صریحا و واضحا عرض می‌کنم که اگر شعر را آن گهر والا و پالوده و لطیف عاطفه آدمی بدانیم و معنی و مفهوم و بلندی فکر و عظمت اندیشه و شخصیت را نیز در آن دخیل بگیریم، در این صورت در نظر بنده بزرگ‌ترین شاعر فارسی‌زبان که تاکنون دیده‌ام حافظ است و سالیان درازی است که بر این عقیده‌ام... بنده حافظ را واجد بلندی شعر فردوسی، عمق و عظمت اندیشه خیام، ظرافت بیان نظامی، شور و حال مولانا و شیرینی سخن شیخ اجل سعدی می‌دانم. حافظ حالت مغناطیسی قوی داشته که چون به دیوان شاعران بزرگ یا کوچک برمی‌خورده، هر چه خصوصیت جالب توجه و امتیاز قابل ملاحظه داشته‌اند، جذب می‌کرده است.

فهرست مطالب کتاب:

قصیده،‌ قدیم‌ترین قالب شعر فارسی
مثنوی‌سرایی در زبان فارسی تا پایان قرن پنجم هجری
روش‌های عیاری و نفوذ کار و کردار عیاران در شاهنامه
وامق و عذرای عنصری
نظر اجمالی به سیر عشق در شعر فارسی
نظری به سیر عشق در داستان ویس و رامین
چند نکته درباره منابع تحقیق در احوال مولانا جلال‌الدین
مولوی و شمس تبریزی
زبان سعدی و پیوند آن با زندگی
سعدی ـ حافظ
دربارۀ حافظ به سعی سایه
بررسی آثار عبید زاکانی (1)
بررسی آثار عبید زاکانی (2)
معرفی دست‌نویس‌های آثار عبید زاکانی
هشت بهشت و هفت پیکر
خاندان صبا
سخنی چند درباره شمس الشعراء میرزا محمدعلی خان سروش اصفهانی
نامه‌یی از حکیم قاآنی شیرازی
ترجمه حالی از حکیم قاآنی به قلم خود او
شهر آشوب