معرفی کتاب

در این کتاب بیست غزل حافظ شرح شده است؛ روش نگارش اینگونه است که ابتدا یک غزل از حافظ را به صورت کامل آورده و سپس بیت به بیت به آن پرداخته شده است. ابتدا  شرح کوتاهی از هر بیت نوشته شده، پس از آن از دید ادبیات کلاسیک به «زیباشناسی» پرداخته شده و اگر بیت ریشه در باورها داشته است با عنوان «باورشناسی» بیت شرح داده شده است.

شعر حافظ به آنچنان فرازنایی در سودگی و سختگی، در پروردگی و پختگی، در همبستگی و هماهنگی در میانۀ پاره‌ها و مایه‌های سازندۀ آن رسیده است که از کالبد می‌گریزد؛ روان‌تر و رهاتر از آن است که در پیکره‌ای ویژه و یگانه بیفسرد و بماند. اندیشه‌ها و معانی در آن جوشان‌تر و خروشان‌تر از آنند که در بستر واژگان سرد و سخت بخوشند و خموش بیارامند. شعر او از این روی چشمه‌ای است همواره زایا که هر دم آبی دیگرگون، روشن و روان و راهجوی از معانی و اندیشه‌ها از آن برمی‌جوشد؛ تا بر بستر جان‌ها و ذهن‌های پذیرا و آماده فرو غلتد و آن را به سیرابی و شادابی بشکفاند و ببالاند؛ بدین سات هر کس در سروده‌های او می‌تواند آنچه را خود می‌جوید و می‌پسندد، بیاید.

آبگونگی و جاودانگی و جاودانگی سخن حافظ در گرو ارزش‌ها و شگفتی‌های زیباشناختی نهفته در آن است. حافظ از هر سخنوری دیگر هنرمندانه‌تر از آرایه‌های سخن و ترفندهای شاعرانه بهره جسته است. در سروده‌های او رفتارها و کاربردهای هنری برساخته، برونی، وام گرفته نیست. زیوری نیست، هر چند گرانمایه و شاهوار که بر پیکر سخن برافزوده شده باشد؛ زیوری است که با جان سخن درآمیخته است؛ در تار و پود آن فروتنیده است؛ پاره‌ای از گوهر و سرشت آن شده است. زیبایی از این روی در سروده‌های وی برترین گونۀ زیبایی است؛ آن زیبایی نهان، رازآلود، پندارخیز و رؤیاپرور که خواجه خود آن را «آن» نامیده است؛ و اندرزمان گفته است که بندۀ طلعت کسی باشیم که از آن کسی برخوردار است. آری! برترین گونۀ زیبایی در هنر نیز «آن» است؛ آن زیبایی که دریافتنی هست، اما بازگفتنی نیست؛ نمونه‌ای برجسته از این گونۀ زیبایی که راز آن کمابیش ناگشوده و باز نانموده می‌ماند، بافت نغز و آهنگین و موسیقایی در شعر اوست. ساختار آوایی شعر حافظ در پیوند با زمینۀ اندیشه‌ای و روان‌شناختی آن دگرگون می‌شود؛ با آن دمساز و همساز، همسان و همسوی می‌گردد. در اندوه، گران و کندپوی و دژم است. در شادی، چالاک و تندپوی و ناآرام. ساختار آوایی غزل او، پیش از آنکه شنونده یا خواننده به اندیشه‌ها و معانی پرورده و گسترده در آن بیندیشد و پی برد، ناخواسته و ناآگاه بر روان و ذهن وی اثر می‌نهد؛ آن را شادمانه می‌شکوفاند یا اندهگینانه می‌پژمرد. حافظ شعر را به جایی از پروردگی و سرآمدگی برده است، به فرازنایی از نغزی و نازکی هنری رسانیده است که اندکی آن‌سوتر از موسیقی است؛ آن ناب‌ترین، پیراسته‌ترین، مینوی‌ترین هنر. «آن» و انگیزندگی هنری در سروده‌های حافظ بخشی در گرو بافت آهنگین آوایی در آنهاست؛ بخشی دیگر در گرو بهره‌وری استادانه از ترفندها و نیرنگ‌های شاعرانه است که نیک با جان شعر وی درآمیخته‌اند؛ به گونه‌ای که تنها با درنگ و کاوش در شعر اوست که می‌توان بسیاری از این نیرنگ‌ها و ترفندها را یافت و شناخت و بدرکشید. سومین بخش از جادوی سخن وی در گرو نگاره‌های ناب و نغز شاعرانه و انگاره‌های نازک و نوایین اوست؛ نگاره‌ها و انگاره‌هایی که هر زمان رنگی دیگر به خود می‌پذیرند و فروغ و فرازی نوتر می‌یابند و می‌گیرند. آبگونگی در شعر حافظ از این سه: از آهنگ و نیرنگ و رنگ مایه می‌گیرد.

از این روی در شناخت نهانی‌ها و نغزی‌های شعر حافظ، به ویژه از دیدگاه‌ها و دانش‌هایی می‌باید سود جست که آن زمینه‌ها را آشکار می‌سازند: از زیباشناسی و باورشناسی. از آن است که در این کتاب کوشیده شده غزل‌های حافظ از این دو دید کاویده و گزارده آید.

فهرست بیست غزلی که در این کتاب آمده بدین ترتیب است:

الا یا ایها الساقی أدر کأساً و ناولها؛ صلاح کار کجا و من خراب کجا؛ اگر آن ترک شیرازی به دست آرد دل ما را؛ صبا! به لطف بگو آن غزل رعنا را؛ دل می‌رود ز دستم صاحبدلان خدا را؛ صوفی! بیا که آینه صافی است جام را؛ رونق عهد شباب است دگر بستان را؛ ساقی! به نور باده برافروز جام ما؛ گفتم ای سلطان خوبان! رحم کن بر این غریب؛ ای شاهد قدسی! که کشد بند نقابت؛ خمی که ابروی تو در کمان انداخت؛ سینه از آتش دل در غم جانانه بسوخت؛ ساقیا! آمدن عید مبارک بادت؛ ای نسیم سحر! آرامگه یار کجاست؛ روزه یکسو شد و عید آمد و دل‌ها برخاست؛ دل و دینم شد و دلبر به ملامت برخاست؛ چو بشنوی سخن اهل دل، مگو که خطاست؛ مطلب طاعت و پیمان و صلاح از من مست؛ شکفته شد گل حمرا و گشت بلبل مست؛ زلف آشفته و خوی کرده و خندان لب و مست.

فرهنگ واژگان و نام‌نما.