معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

به گواهی سیر تاریخی شعر و ادب فارسی، وجود کتاب‌ها و مقاله‌های پرشماری که دربارۀ شعر حافظ نوشته‌اند و خواهند نوشت، با حفظ عزت و اعتبار، شهرت و مقام والای شاعران متقدم و طراز اول چون سنایی، عطار، مولوی و سعدی، حضور و نفوذ روزافزون غزل حافظ بین فضلا، صاحبدلان و حتی عامۀ مردم ایران و همچنین کشورهای فارسی‌زبان از چنان اقبال و استقبالی برخوردار است که جایی برای بحث و گفتگو نمانده است.

این کتاب مجموعه‌ای است از پنج مقاله در زمینۀ حافظ‌پژوهی، حاصل درک و دریافت معلمی علاقمند در سال‌های تدریس دیوان پرخیروبرکت لسان‌الغیب که یک‌جا عرضه می‌شود.

ابن‌یمین فریومدی در غزل‌گفتن از چنان مرتبه و مقامی برخوردار بوده است که غزل‌سرایی چون حافظ از برخی مضامین زیبا و اوزان خوش‌آهنگ غزل وی بهره‌مند شده است. در نخستین نوشتار این کتاب شواهد موردنظر از اخذ و اقتباس حافظ از ابن‌یمین تحت عناوین مشخص برگرفته از مفاهیم ابیات به صورت الفبایی نقل شده است.

تاریخ هزارسالۀ پربار شعر و ادب فارسی نشان می‌دهد که رسم ادبی اخذ و اقتباس، استقبال، تضمین و نظیره‌گویی و ... بین شاعران معاصر یا قبل و بعد کم‌وبیش وجود داشته و منحصر به دوره‌ای خاص نبوده است. در این عرصۀ پهناور سخن‌سرایی، شاعران بزرگی هم حضور دارند که خود از شعر گذشتگان یا معاصران، نکته‌ها و دقیقه‌های ظریف برگرفته و به بازگویی آن پرداخته‌اند و بعدها باز این مضامین و بدایع اشعار این‌گونه شاعران سرمشق گویندگان هنرمند قرون آینده قرار گرفته است. مولانا عبدالرحمن جامی در سبک غزل‌سرایی به شیوۀ حافظ از کلمه گرفته تا کلام، همچون واژه‌های خوش‌ترکیب پرمعنی، اصطلاحات و عبارات نغز عرفانی، استقبال از اوزان مطبوع، قافیه و ردیف، تضمین مستقیم و غیرمستقیم مستفیض شده و در بیشتر موارد نیک از عهده برآمده است. در دومین نوشتار به برخی از این استقبال‌ها اشاره شده است.

یکی از خوش‌نشینان سایه‌سار فرح‌بخش، همشهری حافظ شیرازی، اهلی شیرازی است که در حیات و ممات خود از فیوضات حافظ بهره‌مند بوده است؛ یعنی در دوران زندگی شاعری از سرچشمۀ شیرین و گوارای غزل حافظ می‌نوشید واز اوزان، قوافی، ترکیبات، اصطلاحات و مضامین شیوای حافظ استقبال و بازآوری می‌کرد. اهلی در این‌گونه مواضع مقلد صرف نبود و از ذوق و احساس خود مایه می‌گذاشت و از این رهگذر عمر جاوید یافت. پس از مرگ هم پیکرش را در جوار تربت حافظ به خاک سپردند و قرن‌ها می‌گذرد که سایۀ شکوهمند آرامگاه حافظ بر گور اهلی می‌افتد. در سومین نوشتار این کتاب به بیان تأثیرپذیری و روشن‌شدن میزان و مقیاس بهره‌مندی اهلی از سبک و سیاق غزل‌سرایی حافظ و اهلیت این شاعر در پیروی از لسان‌الغیب پرداخته شده است.

واله فیروزآبادی از شاعران دورۀ قاجاریه از اندیشه و احساس خواجۀ شیراز که در غزلیات او متجلی است، همه‌گونه استفاده می‌کند. از ترکیبات لغوی و اصطلاحات عرفانی گرفته تا نقد و نکوهش زهد و ریا و زاهد ظاهرپرست، ستایش آزادگی، تعظیم خراباتیان و ارادت به پیر مغان مضامین رنگارنگ و نکات قابل درنگ و تأمل دیده می‌شود. چهارمین نوشتار اختصاص به بیان نمونه‌هایی از تأثیرپذیری‌های واله از حافظ دارد؛ شواهد در این نوشتار به گونۀ فرهنگ‌واره آمده است.

افزون بر درآمیختن عشق الهی ـ انسانی، حافظ نکات حساس و گاهی مخاطره‌انگیز فلسفی، اجتماعی، مذهبی و اخلاقی را در لباس نقد و نظر، به حوزۀ پردامنۀ غزل وارد می‌کند که از این همه موضوعات مورد اشاره «اخلاقیات» در حواشی غزل حافظ در آخرین نوشتار این کتاب بررسی شده است.

فهرست مطالب کتاب:

یادداشت

بازآفرینی حافظ از برخی مضامین دیوان ابن‌یمین

نقش نوکشیدۀ جامی از غزل‌های حافظ

اهلی شیرازی در سایۀ حافظ

حافظانه‌های واله فیروزآبادی

اخلاقیات در حواشی غزلیات حافظ