معرفی کتاب

جلد اول این کتاب دربردارندۀ مباحث موضوعی چون مدخلی بر شرح است و از جلد دوم به بعد شرح غزل‌ها بر حسب ترتیب آنها آمده است.

حافظ و شعر او از چند دهۀ پیش خواه و ناخواه بدل به گستره‌ای شده است برای تعامل، تعاطی، تضارب و تخالف آرا و افکار و نظرگاه‌های سخت گوناگون. میدانی شده است برای انتساب همه چیز به او، حتی آنچه خواجه به خواب هم نمی‌دیده است.

این دفتر حاصل خوانش و برداشت موجودی آزاد است از متنی که قضا را صاحب آن هم بیشترین آزادی عمل را در اینگونه شعر برای خود قایل بوده است؛ خوانشی به طور کلی «خواننده محور»، بدون هیچگونه پیش‌فرض و پیش‌داوری یا مطلوب‌های پیشینی و آنگاه مصادره به همان مطلوب‌ها.

جلد نخست تماماً دربردارندۀ بحث‌های موضوعی دربارۀ شخص و شعر حافظ و به منزلۀ مقدمه و مدخل یا پیش‌نیازی برای ورود به شرح و تحلیل اشعار است. گذشته از بحث‌های اولیه و بنیادین دربارۀ شخص و شعر حافظ، مباحثی در خصوص هنجارهای مهم و اصلی غزل پارسی که بی‌گمان مهم‌ترین تأثیرات را بر کل این نوع شعر و از جمله غزل حافظ گذارده‌اند و نیز گفتارهایی دربارۀ مهم‌ترین عناصر شعر او از جمله نمادهای محوری و پرکاربردی چون می، مستی، ساقی، مطرب، نمادهای مغانه، فرقه‌ها و گروه‌ها و گرایش‌ها مثل زاهد، شیخ، صوفی، قلندر، ملامتی و رند آمده است. همچنین بحث‌هایی گسترده دربارۀ بیان، نمادگرایی، در شعر به ویژه غزل حافظ و آنگاه گفتارها و جستارهایی دربارۀ ساختار غزل پارسی و غزل حافظ و سپس مباحثی دربارۀ زبان آمده و سرانجام مرورگونه‌ای بر برخی ویژگی‌های کلی صنایع، وزن و قافیه در سخن او صورت گرفته است.

جلد دوم تا پایان دفتر به شرح یکایک شعرها به ترتیب مندرج در طبع خانلری اختصاص دارد که هم بحث دربارۀ تک‌تک ابیات در زیر شمارۀ هر کدام صورت گرفته و هم به گونه‌ای کاملاً متفاوت با دیگر شروح و تفاسیر، کلیت شعر، اهداف و اغراض پیام‌ها یا به بیان دیگر محتوی‌های اصلی شعر، خط و ربط یا چگونگی پیوند ابیات و اجزای آن و به طور کلی ساختار معنایی و مصمونی هر کدام با دقت لازم مورد بحث و تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. این دفتر به هیچ وجه از شمار شروح گذشته یا شروح کمابیش سنتی نیست، از چند لحاظ:

1. شرح لغوی و دستوری نیست، اگرچه از حیث امور لغوی، دستوری یا زبانی نیز شاید آن را کمابیش دقیق‌تر از این سنخ شروح بیابید.

2. شرح بر پایۀ ساده‌سازی معنایی نیست؛ چون نگارنده‌اش اعتقادی به این کار ندارد، بلکه با تجزیه و تحلیل هر شعر اعم از کل شعر و یکایک ابیات و آحاد آن سروکار دارد.

3. این دفتر شرحی است بر پایۀ تجزیه و تحلیل ساختار هر شعر و بررسی پیوندهای اجزای شعر از ساختار معنایی و مضمونی ابیات گرفته تا عناصر بیانی همچون تشبیهات، استعارات، نمادها و به طور کلی تصاویر و بن‌مایه‌ها و نیز صنایع، زبان و غیره.

4. شرح حاضر را می‌توان شرح و تفسیر شعر حافظ با شعر پارسی دانست، در درجۀ اول با اشعار خود او و آنگاه کلیۀ متون مهم پهنۀ سخن پارسی.

5. تفاوت مهمی که قطعاً گفتنی است، در مورد متن مبناست. هر یک از شروح و تفاسیر معمولاً با اتکا و اعتماد به یک متن و طبع خاص از دیوان حافظ تدوین یافته؛ اما در این شرح نکارنده هر موردی که طبع خانلری را در شرح، توضیح و تحلیل وافی به مقصود نیافته است، از طبع قزوینی استفاده کرده و هر دو را مبنا قرار داده است.