معرفی کتاب

آیکونولوژی از برجسته‌ترین رویکردهای مطالعات آثار هنری محسوب می‌شود و طی چند دهۀ اخیر در پژوهش‌های محققان کشورهای گوناگون نقش مؤثر و تعیین‌کننده‌ای را به خود اختصاص داده است. درک معنای مکنون در آثار هنری همواره یکی از دغدغه‌های پژوهشگران و مفسران هنر بوده است. آیکونولوژی روشی در تفسیر تاریخ هنر و آثار هنری است که توسط اروین پانوفسکی مطرح و به انتظام درآمده است.

تلاش برای تبیین و تفسیر هنر از دیرپاترین مباحث در حوزۀ معارف بشری به شمار می‌آید. گرچه مطالعات در این باره همواره به طور سنتی منبعث از نطریۀ «میمزیس» (تقلید) ارسطو بوده؛ اما از همان نیمۀ اول قرن بیستم مقارن با پیشرفت‌های چشمگیر و همه‌جانبۀ علمی، دیدگاه‌ها در حوزۀ علوم انسانی نیز با طرح نظریات نوین گسترش بی‌سابقه‌ای یافت.

امروزه روش‌های کیفی با طرح دیدگاه‌های نو و مفهوم‌پردازی‌های مجدد و مستمر چهرۀ مطالعات در زمینه‌هایی چون فلسفه، ادبیات، هنر و بسیاری از دیگر رشته‌ها را دگرگون ساخته است و نه تنها بر غنای مباحث افزوده، بلکه زمینۀ ظهور مباحث میان‌رشته‌ای را نیز فراهم آورده است. در این زمینه «پژوهش تاریخی» از توانمندترین عرصه‌های پژوهش کیفی محسوب می‌شود، به طوری که در مطالعۀ بسیاری از پدیده‌های پژوهشی در دیگر رشته‌های علمی نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد. از این دیدگاه آیکونولوژی نیز که شاخه‌ای از تاریخ هنر است و به مضامین یا معناهای آثار هنری در مقابل فرم می‌پردازد، به درستی در زمرۀ روش‌های تحقیقی کیفی قرار می‌گیرد و حتی از پیشگامان این حوزه محسوب می‌شود.

تلاش کتاب حاضر بر این است تا پس از تبیین و معرفی متدولوژی آیکونوگرافی نگاره‌هایی چند از مکتب هرات و تبریز را که در حقیقت اوج نگارگری ایران به شمار می‌آیند، بر سیاق مطالعۀ موردی بر محور یک روش‌شناسی خاص با رویکرد آیکونوگرافی تبیین و تحلیل نماید. با اعتقاد به این مهم که هر اثر هنری مجموعه‌ای از نشانه‌هایی است که فراتر از فرد و در گسترۀ باورها و فرهنگ جامعه مطرح می‌باشد، به تحلیل و کشف زوایای ناشناختۀ باورها، اعتقادات و جهان‌بینی مستتر در عناصر تصویری نگاره‌ها خواهد پرداخت، افزون بر آنکه توجه به ویژگی‌های خاص در ارتباط با هنرمندان خالق آثار پیشتر در برنامۀ کار این رویکرد پیش‌بینی شده است. بدین ترتیب ضمن خلق نگرشی نو در حوزۀ مطالعات فرهنگی، بر غنای مباحث نظری هنر ایران که در بسیاری از زوایا خارج از درک محقق غربی بوده، همت خواهد گماشت.

همچنین از آنجا که این واژۀ تخصصی در زبان فارسی در مفهومی که در متن حاضر به معرفی آن پرداخته شده، از تازگی ویژه‌ای برخوردار بوده و در حقیقت معرف مفهومی خاص از یک نظام منضبط شناختی که دربردارندۀ مراحل تعریف‌شدۀ کمی و کیفی است، از این رو پس از مطالعات اولیه و بررسی همه‌جانبه بر آن شد تا برای اجتناب از ورود به راه‌های پرپیچ و خم علم‌المعانی و حوزه‌های زبانی که خود در بدو امر موجد سوء تفاهم‌ها و شبهات بسیار و بنیادینی بود، از ترجمۀ این واژۀ تخصصی صرف نظر و همانند بسیاری از واژگان علمی ـ تخصصی در سرتاسر متن، واژۀ آیکونولوژی و آیکونوگرافی عیناً به کار گرفته شود.

به طور اختصار می‌توان توصیف آیکونوگرافی را یک شبه تحلیل صوری و تحلیل آیکونوگرافیک را ورود به دنیای رمزگان اثر از طریق آشنایی با دنیای تصاویر، داستان‌ها و حکایات مرتبط با اثر محسوب داشت؛ اما در تفسیر آیکونوگرافیک با چگونگی اننتخاب ارزش‌های نمادین در برابر آن تصاویر، داستان‌ها و حکایات روبرو هستیم؛ از این رو در مرحله نخست این رویکرد فارغ از معانی قراردادی یا نمادین تنها بر تبیین موضوع مورد بازنمایی به واسطه آشنایی عملی با مبانی هنر و اصول تجسمی و نیز تسلط بر تاریخ سبک متمرکز است. گام دوم در تلاش برای دسترسی و شناخت معانی ثانوی یا قراردادی مکنون در اثر هنری، آشنایی با مضامین خاص و مفاهیم از طریق مراجعه و تسلط به دانش منابع ادبی و آزمون آن دانش از طریق مراجعه و تسلط به دانش منابع ادبی و آزمون آن دانش از طریق آشنایی با «گونه‌های تاریخی» مطرح می‌شود. آخرین مرحله در این رویکرد اساساً بر پایه شهود و الهامات تألیفی استوار است و به آشنایی با گرایش‌های اساسی ذهن انسان  اعم از روان‌شناسی یا جهان‌بینی فردی در یک معادلۀ دوجانبه نظر دارد.

روش آیکونوگرافی از آبشخور فرهنگ دیریاب و دشوار آلمانی سیراب گردیده و منسوب به فرهنگ کلاسیک آلمان می‌باشد؛ لذا فصل سوم از این رساله با عنوان آیکونوگرافی پس از پانوفسکی به شرح ایرادات و انتقادات و نیز دستاوردهای این روش اختصاص یافته است.

از آنجا که هدف بنیادین این رساله، نیل به تفکر و روشی نظام‌مند و منطقی در تعریف و تفسیر آثار هنری و سپس جستجوی راه‌های کاربردی از طریق آن روش و ارائه انگاره‌ای عملی از آن راهکارها، خصوصاً در حوزه نگارگری ایرانی بوده است، پس نگارنده در فصل چهارم نخست سعی نموده پس از بازشناسی و معرفی مصادیق مفاهیم آیکونوگرافیک در عرصه نگارگری ایران، نمونه‌هایی چند از مکتب نگارگری هرات و تبریز را با به‌کارگیری مراحل سه‌گانه رویکرد آیکونوگرافی تجزیه و تحلیل و تفسیر نماید. در مقایسه با رویکردهای تاریخی معمول یا حتی گاه تحلیل‌های پیچیده‌ای که پیرامون مطالعات نگارگری ایرانی انجام پذیرفته ـ فارغ از ارزش و اهمیت  انکارناپذیرشان در معرفی آثار ـ انتظار می‌رود از آنجا که رویکرد آیکونوگرافی ضمن اینکه امکان دسته‌بندی اصولی و چگونگی شناخت صحیح اسناد و شواهد را در اختیار پژوهشگر قرار می‌دهد و نیز در یک فرصت استثنایی قوای ذهنی پژوهشگر را در تألیف خلاق شواهد و مدارک به چالش می‌کشد، پیش‌درآمدی بر این مهم باشد. از این رو در چنین فرایندی  پژوهشگر نیز موظف است برای نیل به اهداف این راهبرد، بدون تعصب و با آگاهی از محدودیت‌ها در رابطه با منابع تحقیق و نیز کرانمندی‌های شخصی و بدون آنکه دلسرد یا گمراه شود، به کنکاش و کشف دنیاهایی راه برد که وی را به ماوراء سطوح شناخته شده در قلمرو هنر رهنمون گردد. بدیهی است چنین سیر و سفری فارغ از مخاطره و لغزش نیست. نگارنده خود را در آغاز این گذرگاه پرمخاطره یافته است و در واقع رسالۀ حاضر نیز در حکم آغازگاهی است برای سیر و سفرهای پژوهشی دامنه‌دارتر و عمیق‌تر.

 این کتاب چهار فصل دارد که به ترتیب عبارتند از:

درآمدی بر آیکونوگرافی، پانوفسکی نظریه و روش، آیکونوگرافی پس از پانوفسکی و بررسی نگارگری با روش آیکونوگرافی.