معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.
 

وقتی سخن از نقاشی قدیم ایرانی به میان می‌آید، معمولاً نگاره‌های موجود در نسخ خطی یا مرقعات به ذهن متبادر می‌شود؛ حال آنکه هنرمندان ایرانی در طی تاریخ آثار تصویری ارزندۀ دیگری نیز آفریده‌اند که کمتر شناخته شده‌اند. شناخت ویژگی‌های هنر تصویری در ایران کاوش در سرچشمه‌های کهن و باستانی این هنر و بررسی تداوم آن در دورۀ اسلامی را ایجاب می‌کند. این نکته را باید در نظر داشت که بسیاری از تصاویر مربوط به ادوار قدیم طی قرن‌ها در لایه‌های زیرین حافظۀ فرهنگی ایران نهفته می‌مانند و آن‌گاه که بازنمایی تصویری به عنوان یک شیوۀ بیان مورد توجه قرار می‌گیرد، با اسلوب و مواد متفاوت دوباره ظاهر می‌شوند.

نکتۀ قابل توجه دیگر این است که هنر تصویری در ایران در مسیر تحولش بارها با فرهنگ‌های بیگانه و سنت‌های ناهمگون شرقی و غربی برخورد کرده و غالباً به نتایج جدید دست یافته است؛ برای مثال هنر چینی که مغولان واسطۀ انتقال آن به ایران بودند، منبع الهام تازه‌ای برای نگارگران شد. به‌راستی ادوار شکوفایی و بالندگی این هنر را باید محصول اقتباس‌های سنجیده و ابداعات تازه دانست. البته با وجود تأثیرات خارجی گوناگون و دگرگون‌کننده می توان نوعی پیوستگی فرهنگی را در تحولات تاریخی هنر تصویری در ایران تشخیص داد که یکی از موضوعات مورد بحث این هنر است.

در این درس‌گفتارها بر اساس اطلاعات موجود، طرحی کلی از دوره‌بندی تاریخ هنر تصویری در ایران ارائه می‌شود که در آن ملاک تفکیک دوره‌ها، دگرگونی دید هنری و ویژگی‌های سبک‌شناختی است و نه لزوماً مقاطع معمول در تاریخ تحولات سیاسی و اجتماعی ایران. بر این مبنا، سیر تحولات هنر تصویری در ایران در چهار بخش با عناوین کهن، میانه، جدید و معاصر از نظر گذرانده شده است.

یافته‌های باستان‌شناختی به ما امکان می‌دهند که سرچشمه‌های نقاشی ایرانی را در گذشته‌های بسیار دور جستجو کنیم. صخره‌نگاره‌های ناحیۀ کوهدشت لرستان که صحنه‌های رزم و شکار با تیروکمان و حیواناتی چون اسب، گوزن، بز کوهی و سگ را نشان می‌دهند از جمله قدیم‌ترین آثار تصویری مکشوف در ایران به شمار می‌آیند. اغلب این نقاشی‌ها به شیوه‌ای ساده و ابتدایی با رنگ‌های قرمز اخرایی، سیاه و زرد بر سطح دیواره‌های غارها کشیده شده‌اند. درس‌گفتار نخست کتاب به سرچشمه‌های نقاشی در ایران نقاشی در جهان ایرانی و نقاشی سغدی می‌پردازد.

در درس‌گفتار دوم از نقاشی مانوی و استمرار سنت‌های نقاشی سخن گفته شده است و به تنها کتاب مصور فارسی بازمانده از دورۀ سلجوقی، یعنی «ورقه و گلشاه» عیوقی پرداخته شده است.

استیلای مغول بر ایران نقطۀ عطفی در تاریخ نقاشی این سرزمین بود. هنر نگارگری در سده‌های هشتم تا دهم قمری مدارج کمال را پیمود و سرانجام در سدۀ یازدهم از پویندگی بازماند. در طی این چهار قرن مغولان، اینجویان، مظفریان، تیموریان، ترکمانان، ازبکان و صفویان بر بخش‌هایی از ایران بزرگ یا در سراسر این سرزمین فرمان راندند و در کارگاه‌های سلطنتی‌شان برجسته‌ترین نقاشان، خطاطان و مذهبان را به کار تصویرگری و کتاب‌آرایی گماشتند. شهرهای تبریز، بغداد، شیراز، هرات، قزوین، مشهد و اصفهان عمده‌ترین مراکز تولید نسخه‌های مصور از متون ادبی فارسی بودند. در درس‌گفتارهای سوم تا هفتم به این دوران‌ها و نقاشی در این دوران پرداخته شده است.

درس‌گفتار هشتم اختصاص به بررسی تأثیرهای خارجی در نقاشی ایران دارد. درس‌گفتار نهم دربارۀ پیکرنگاری درباری است و در آخرین درس‌گفتار، نقاشی آکادمیک، نگارگری جدید، نقاشی جدید و نوگرایی هنری یا نقاشی نوگرا بررسی شده‌اند.

فهرست مطالب کتاب:

* پیش‌گفتار

* دوران کهن

درس‌گفتار یکم:

سرچشمه‌ها

نقاشی در جهان ایرانی

نقاشی سغدی

تصاویر درس‌گفتار یکم

درس‌گفتار دوم:

نقاشی مانوی

استمرار سنت‌ها

ورقه و گلشاه

تصاویر درس‌گفتار دوم

* دوران میانه

درس‌گفتار سوم:

تبریز: ایلخانان

بغداد: جلایریان

شیراز: اینجویان و مظفریان

تصاویر درس‌گفتار سوم

درس‌گفتار چهارم:

شیراز: تیموریان

تبریز و هرات: تیموریان

شیراز، بغداد و تبریز: ترکمانان

تصاویر درس‌گفتار چهارم

درس‌گفتار پنجم:

هرات: واپسین شاه تیموری

کمال‌الدین بهزاد

محمد سیاه‌قلم (احتمالاً همان حاجی‌محمد هروی)

تصاویر درس‌گفتار پنجم

درس‌گفتار ششم:

تبریز، مشهد و قزوین: صفویان متقدم

کارگاه مشهد

کارگاه قزوین

تک‌نگاره (مرقع)

تصاویر درس‌گفتار ششم

درس‌گفتار هفتم:

کتاب‌آرایی در شیراز

موضوع‌های مذهبی

اصفهان: صفویان متأخر

تصاویر درس‌گفتار هفتم

* دوران جدید

درس‌گفتار هشتم:

تأثیرات خارجی در نقاشی ایران

نخستین نقاشان فرنگی‌ساز

نقاشی لاکی

تداوم فرنگی‌سازی: افشاریه و زندیه

تصاویر درس‌گفتار هشتم

درس‌گفتار نهم:

پیکرنگاری درباری

ظهور و تثبیت هنر آکادمیک

تصاویر درس‌گفتار نهم

* دوران معاصر

درس‌گفتار دهم:

هنر، عرصۀ چالش سنت و تجدد

نقاشی آکادمیک

نگارگری جدید

نقاشی قهوه‌خانه

نوگرایی هنری (نقاشی نوگرا)

تصاویر درس‌گفتار دهم

* کتاب‌نامه

* نام‌نامه