معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

رسول جعفریان به عنوان یک مورخ در دهه شصت و هفتاد خورشیدی بنا بر سابقه‌ای که در آن بالیده بود و بر اساس سنت فکری رایج در دهه‌های پیش از آن، از وضعیت کنونی تمدنی ما در برابر هر نوع انتقادی دفاع می‌کرد؛ اما در دهه هشتاد و نود و با تمرکزی که بر روی بحث علم و مفهوم آن پیدا کرد، افکارش دچار دگردیسی شد و به عنوان یک محقق تاریخ اندیشه، آسیب‌شناسی مفهوم علم در تمدن اسلامی و همچنین وضعیت علم در دوران معاصر را در دستور کار خود قرار داد.

جعفریان در پانزده سال اخیر با تمسک به چهره‌های کاملاً علمی در تمدن اسلامی نظیر ابن‌خلدون و ابوریحان بیرونی، بخش زیادی از مطالبی را که با عنوان شبه‌عالم قابل نام‌گذاری است، در عرصه‌هایی نظیر نجوم، علوم غریبه و طب اسلامی به طور جدی به چالش کشیده است. او امروزه با این دریافت از وضع تحقیقات علمی کشور که در آن آثار مستقل دربارۀ سرگذشت علم در تمدن اسلامی به‌ندرت یافت می‌شود، اهتمام خود را مصروف بررسی انتقادی مفهوم علم در تمدن اسلامی و همچنین وضعیت علم در ایران معاصر کرده است؛ کاری که از آن می‌توان به نقد میراث فکری نیز یاد کرد. مجموعه مقالات او در قالب دو کتاب «مفهوم علم در تمدن اسلامی» و «سیر تحول علم در ادبیات اسلامی» به همراه جستارهایی در مجموعه کتاب‌هایی با عنوان «مقالات و رسالات تاریخی» حاکی از این کوشش است.

رسول جعفریان افزون بر تداوم پروزۀ تحقیقاتی ویژه‌اش دربارۀ مفهوم علمی در تمدن اسلامی و تطورات و تصورات آن، از بازبینی آثار قدیمی خود و آماده‌سازی آنها برای انتشار بعدی با اضافات و اصلاحات نیز تغافل نمی‌کند. نمونۀ برجستۀ این بازبینی را می‌توان در کتاب مشهور «جریان‌ها و سازمان‌های مذهبی ـ سیاسی ایران» دید که تا کنون سه بار با تجدیدنظر و ویراست نو توسط سه ناشر مختلف منتشر شده و بازتاب‌های وسیع و گاه غافلگیرکننده‌ای نیز داشته است.

از کارهای دیگر جعفریان می‌توان به انتشار رساله‌های کوچک، گزارش‌ها یا مطالبی اشاره کرد که به طور معمول از آثار خطی برگرفته شده است. این رساله‌های کوچک که معمولاً با مقدمه‌هایی دربارۀ اهمیت آنها در روشن‌کردن برخی از نقاط تاریخ اندیشۀ ایران نیز همراه است، به همت نشر مورخ منتشر می‌شود.

«مقالات و رسالات تاریخی» نیز یکی دیگر از کارهایی است که مشتمل بر مجموعه مقالات مفصل و مطول با موضوعات متنوع در حوزۀ تاریخ اسلام و ایران است. آخرین پروژۀ رسول جعفریان مجموعه دفاتر «کلک و کتاب» است که شامل یادداشت‌ها و مقالات کوتاه است و در صفحات پرشماری منتشر می‌شود.

افزون بر تاریخ‌پژوهی به عنوان عنصر اساسی شخصیت علمی و اجتماعی جعفریان، عشق به کتاب و کتابخانه را می‌توان مهم‌ترین رکن مقوم شخصیت اداری و سیاسی او به شمار آورد؛ درواقع کتاب مرکز ثقل زندگی اوست. او که در دورل نوجوانی آرزو داشت کارمند سادۀ کتابخانۀ مسجد اعظم باشد و در طول سال‌های جوانی به دلیل محدودیت‌هایی که برای دسترسی به کتاب‌ها وجود داشت آزرده می‌شد، توانست با رسیدن به مدیریت دو کتابخانۀ مجلس و مرکزی دانشگاه تهران، در مسیر رفع محدودیت‌ها بکوشد و در چشم اهل نظر بدرخشد. او که به گواه دوست و دشمن بهترین خلف افشار در کتاب‌نگاری، کتاب‌شناسی و کتابخانه‌داری به شمار می‌رود، منشأ تحولات فراوانی در کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی و همچنین کتابخانۀ مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران شده است.

این کتاب با عنوان «چشم روز» تلاش دارد از طریق سؤال و جواب و مصاحبه، آیینه‌ای در برابر کوشش‌های رسول جعفریان در عرصه‌های متنوع تاریخ تشیع، تاریخ اندیشۀ دینی، تاریخ تطور علم در تمدن اسلامی و همچنین تولید علم قرار دهد. گفتنی است جز فصل چهارم با عنوان «تاریخ‌نامه» که پیش‌تر بخش نخست آن در مجلۀ «آگاهی نو» و بخش دوم آن در مجلۀ «مهرنامه» منتشر شده است، بقیۀ مطالب تازکی دارد و حاصل گفتگوهایی است که تا کنون منتشر نشده است.

این گفتگو با گزارش زندگی‌نامه آغاز شده است و با چگونگی تعلیم و تعلم و ورود به حوزه و ... ادامه می‌یابد. زارع پرسش‌ها را هوشمندانه برمی‌گزیند و غالباً با یک پاسخ قانع نمی‌شود و استاد را به چالش می‌کشاند و گفتگو را از حالت عادی و تعارفی فراتر می‌برد و به مباحثه‌ای جدی و سودمند تبدیل می‌کند. در بخشی از گفتگو از چگونگی پیوند جعفریان با تنی چند از استادان و محققان از جمله سیدجعفر مرتضی و ایرج افشار سخن رفته است و اثرپذیری او در ساحت اندیشه و پژوهش از آنان نمایان شده است. از جمله فصول درخشان زندگی رسول جعفریان تأسیس «کتابخانۀ تاریخ» است. در این گفتگو از چگونگی شکل‌گیری اندیشۀ تأسیس «کتابخانه» و پیوند آن با رشتۀ تاریخ و برآمدن فاضلانی در این رشته که به گونه‌ای او در تمام آنها نقش داشته است، سخن رفته است.

از جمله کوشش‌های جعفریان توجه جدی به تمدن اسلامی، سرشت و سرنوشت آن است. زارع در فصل دوم گفتگو به این موضوع پرداخته و با سؤالات دقیق و جهت‌دهنده بحث را پیش برده است. بحث از ادبیات حج و توجه به سفرنامه‌ها به گونۀ عام و سفرنامه‌های حج به طور خاص بخشی از فصل سوم را شکل داده‌ است. در قسمت‌های پایانی از حوزۀ نجف و پیوند آن با قم، موضوع‌های روزآمد آن و سلفی‌گری در جهان اسلام سخن رفته است.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

دربارۀ رسول جعفریان

پیش‌گفتار

فصل اول: زندگی‌نامه

کودکی در خوراسگان

تحصیلات حوزوی در اصفهان

حضور در حوزه علمیه قم

مؤسسه در راه حق

استاد سید‌جعفر مرتضی

تأسیس کتابخانه تاریخ

کامپیوتر، اینترنت و تلویزیون

سابقه و تجربه معلمی

دانشگاه و پژوهش‌ها

استادان و دوستان

ایرج افشار یزدی

شهید مطهری و صدر

احوالات شخصی

حاصل عمر

فصل دوم: نقدنامه

آسیب‌شناسی تمدن اسلامی

نقادی جریان علم در ایران

اسلامی‌سازی علوم انسانی

نگاهی انتقادی به دانشگاه

آینده‌شناسی کتاب و کتابخانه

دیجیتال‌سازی علوم انسانی

فصل سوم: کارنامه

تاریخ و اندیشه صفوی

ادبیات پژوهشی حج

فصل چهارم: تاریخ‌نامه

حوزه‌های علمیۀ تشیع

فرقه‌گرایی و سلفی‌گرایی

پیوست: تصاویر