معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

از حدود سال 1318، سه سال پس از آنکه فرهنگستان ایران واژۀ «بهداشت» را جایگزین لغت «حفظ الصحه» و «اداره کل بهداری» را جانشین «ادارۀ صحیه» کرد، دستور اصلاح وضع حمام‌ها صادر شد که مراد از آن تعطیل‌کردن خزینه‌ها و نصب دوش‌های مجزا برای آب‌کشیدن بدن در پایان استحمام بود. شهرداری‌ها عهده‌دار همکاری با بهداری شدند که در عمل قدرت اجرایی نداشت و نیز مسئول جامۀ عمل‌پوشاندن به خواست نهادهای قانونی بالاتر مبنی بر ترویج بهداشت عمومی، شهرداری به عنوان متولی امر با همکاری شهربانی و با اهرم اجبار قانون، حمامی‌ها را به تن‌سپاری به این تغییر وامی‌داشت.

بر سر تغییر در ساختار حمام‌ها و آن‌طور که در ابلاغیه‌های آن زمان نوشته می‌شد «اصلاح وضع حمام»، سروصداهایی بسیار برخاست و مبارزه‌ای دامنه‌دار درگرفت که به کرسی‌نشاندنش چون با حدوث جنگ جهانی دوم و اشغال ایران نیز همراه شد، از اواسط حکومت رضاشاه تا اواخر دهۀ چهل شمسی به طول انجامید.

پیامد تغییر در ساختار حمام تنها تغییری ساده در آداب مأنوس شستشو نبود، که البته آن هم در جای خودش حائز اهمیت است. حمام عمومی قرن‌ها بخشی مهم از زندگی روزمره و حیات اجتماعی مردم بوده است؛ مکانی برای گردهم‌آمدن، تفریحات دسته‌جمعی، مذاکرات و کسب‌وکار، قهر و آشتی، دوستی و دشمنی، جادو و جنبل و خرافات. حمام عمومی فصلی جدایی‌ناپذیر از آیین‌ها و رسوم رایج زندگی مردم بود. تغییر ساختار حمام و جایگزین‌کردن خزینه با دوش در اصل حمام عمومی را به حمام انفرادی بدل می‌کرد؛ تغییری که پیامدش تمام آن بخش زیست اجتماعی را که در عمومیت آن فضای مه‌آلود رقم می‌خورد، می‌شست و از مدار زندگی می‌زدود. اما افزون بر این قبیل علل و عوامل و دلایل نهان و آشکار، یکی از بارزترین علل مخالفت با دوش آن بود که با فنای خزینه، امکان به‌جای‌آوردن فریضۀ غسل ارتماسی نیز به یغما می‌رفت؛ از این‌رو عده‌ای تا حد ممکن در برابر آب‌کشیدن بدن زیر دوش مقاومت کردند، تا آنجا که درخواست خزینه به مطالبه‌ای اجتماعی بدل شد.

این کتاب روایت مقاومت‌های مردمی در مقابله با دوش و شکل‌گیری مطالبۀ اجتماعی «خواست خزینه» است و توضیح می‌دهد که «جنبش خزینه» چطور و در پی‌ هم‌آیندی کدام نیروهای اجتماعی شکل گرفت؟

در فصل نخست پس از توصیفی فربه از حمام عمومی و نشان‌دادن جایگاه حائز اهمیتش در ابعاد مختلف زندگی روزمرۀ فردی و اجتماعی مردمان، ابتدا به مناقشاتی پرداخته شده است که بر سر تغییر ساختار حمام روی داد و سپس به مقاومت‌های مردمی در برابر تغییر. در این دو بخش به سبب پراکندگی زمانی و جغرافیایی توأمان اسناد، گاه از سر ناگزیری، نقل کامل پاره‌هایی همچون بازسازی روند رویدادهای جاری در یک منطقۀ جغرافیایی یا نقل داستان یک حمام خاص، بر ترتیب روند و سیر تاریخی کلی کار ارجحیت یافته است.

فهرست مطالب کتاب:

سخن دبیر مجموعه

سپاس‌گزاری

مقدمه

فصل اول: گرمابه

فصل دوم: مناقشات بر سر جایگزینی خزینه با دوش

فصل سوم: مقاومت‌های مردمی در برابر اقدام بهداشتی جایگزینی خزینه با دوش

مؤخره

منابع

اسناد منتخب

نمایۀ اشخاص

نمایۀ مفاهیم