معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

کلنل کاساگوفسکی از عمال استعمار روسیۀ تزاری در سال 1894 برای تعلیم سوارنظام در ایران مأموریت یافت، به فرماندهی بریگارد قزاق رسید و تا سال 1903 در ایران خدمت نمود.

کاساگوفسکی به نوشتن خاطرات و ضبط وقایع دیداری و شنیداری خود و جمع‌آوری اسناد علاقمند بود و افزون بر دفتر خاطرات او که در انستیتوی خاورشناسی آکادمی علوم اتحاد جماهیر شوروی است، در بایگانی مرکزی دولتی نظامی و تاریخی اتحاد جماهیر شوروی مقادیر زیادی مدارک شخصی عبارت از 521 پرونده موجود است.

دفتر خاطرات تهران کاساگوفسکی عبارت از چهار کارتن است:

کارتن اول: از 6 فوریه 1896 تا 12 نوامبر 1896 که دربرگیرندۀ مهم‌ترین اسناد است.

کارتن دوم: از 13 نوامبر تا 28 دسامبر 1896. این قسمت دربرگیرندۀ شرح عزل امین‌السلطان از منصب صدارت، مسافرت او به قم، طرز رفتار فرمانفرما وزیر جنگ نسبت به کاساگوفسکی و بریگارد قزاق و تعقیب منسوبان امین‌السلطان از طرف فرمانفرما است.

کارتن سوم: مربوط به سال 1897 که دربرگیرندۀ یادداشت‌های ارانوفسکی و مارتیروس‌خان نیز می‌باشد و همچنین شرح راه شوسۀ انزلی تا تهران.

کارتن چهارم: مربوط به سال 1898 و دارای عنوان متفرقه و خاطرات.

در این کارتن‌ها در مجموعه 3684 ورق به خط مؤلف و 188 نامه است که 137 نامه به زبان روسی و 42 نامه به زبان فارسی و 9 نامه به زبان فرانسه نوشته شده است. همچنین 422 برگ اسناد مختلف در کارتن‌ها وجود دارد.

خاطرات کاساگوفسکی دریایی از اطلاعات گوناگون تاریخی، سیاسی، اجتماعی، جغرافیایی و اقتصادی دورۀ حضور مؤلف در ایران و روابط طبقات اجتماعی و چندوچون اعمال عمال پیدا و پنهان روسیه در ایران برای رسیدن به اهداف خاص روسیۀ تزاری و رقابت‌ها و رفاقت‌های روسیه و انگلیس بر علیه دولت و ملت ایران از نگاه اوست.

اهمیت کتاب در این است که فرماندۀ روسی بریگارد قزاق که به‌ظاهر وظیفه‌دار تعلیم قشون ایران و حفظ سلطنت پادشاه قاجار و در باطن رئیس قوۀ اجرائیه سفارت روس در ایران بوده، مفاسد و معایب سیستم حکومتی و اولیای دولت ایران را بیان و به‌ویژه انحراف سران هیئت حاکمه، از اصول امانت و درستی و حرص آنها به جمع مال و منال اشاره می‌نماید.

در یادداشت‌های کاساگوفسکی نکات مهمی از قبیل کشته‌شدن، ناصرالدین شاه، اشارات بسیار مهم دربارۀ زندگانی کامران میرزا نایب‌السلطنه، مراحل خدمت و ترقیات سریع آقا بالاخان سردار افخم، نکات جالبی از زندگانی امین‌السلطان و برادرش امین‌الملک، تشریفات ورود مظفرالدین شاه به طهران، اشاراتی به زندگانی محمدعلی میرزا و شعاع‌السلطنه، وضع پولی ایران و فقر مالی دولت، رفتار حکام با مردم و رفتار فرماندهان با سربازان و امثال اینها دیده می‌شود که در مجموع از منابع ارزندۀ تحقیق در تاریخ این دوره به شمار می‌رود.

این کتاب توسط عباسقلی جلی از زبان روسی به فارسی برگردانده می‌شود و در 242 صفحه در قطع جیبی در سال 1344 توسط بنگاه انتشارات امیرکبیر منتشر می‌شود. در اردیبهشت سال 1345 نقدی بر این کتاب توسط حسین محبوبی اردکانی در مجلۀ «راهنمای کتاب» چاپ می‌شود و ایرادات و اشکالات متعدد کتاب را بیان می‌دارد. مترجم دفاعیه‌ای از خود در صفحۀ 367 همان مجله می‌آورد و با سپاس‌گزاری از ناقد، بیشتر آنها را می‌پذیرد. با این همه کتاب مورد استقبال اهل تاریخ دورۀ قاجار قرار گرفت و شمارگان آن به اتمام رسید تا اینکه ناشر در سال 1355 چاپ دوم کتاب را انتشار می‌دهد.

اما در این چاپ، حروف‌چینی به شیوۀ امروزی انجام شده است. متن نقد استاد محبوبی اردکانی و جوابیۀ مترجم به طور کامل در ابتدای کتاب آورده شده است. اغلاط چاپی کتاب برطرف شده است. در ابتدای کتاب فهرستی تهیه شده و نمایۀ کتاب جامع‌تر از نمایۀ چاپ دوم استخراج شده و به آخر کتاب افزوده شده است.

فهرست مطالب کتاب:

سخن ناشر

نقد کتاب

دفاع مترجم

چند کلمه برای معرفی کتاب

مقدمۀ ناشر روسی

مقدمۀ مترجم

متن خاطرات

نمایۀ عام