معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

نظام‌الملک در طوس یکی از شهرهای مهم خراسان به دنیا آمد و چند ماه بعد از آنکه به امر ملکشاه سلجوقی (ح 466 ـ 485) از وزارت برکنار شد، در قریه‌ای بیرون از اصفهان به قتل رسید. نظام‌الملک در حیات 74 ساله‌اش از عاملی نسبتاً دون‌پایه در خدمت حاکم ولایت بلخ آغاز کرد و فرمانروای حقیقی امپراتوری پهناوری شد که قلمرو آن از غرب تا سوریه و آسیای صغیر و از شرق تا آسیای مرکزی و افغانستان امروزی گسترده بود. تاریخ سرزمین‌های اسلامی وزیری به‌شایستگی او نمی‌شناخت. نامش در روزگار خودش با استقرار درازمدت بر مسند قدرت، حکومت استوار بر عدل، هشیاری سیاسی و کاردانی و تدبیر در جهان‌داری هم‌زمان به خاطر می‌آمد و به همین‌گونه نیز به صفحات تاریخ سپرده شد.

این کتاب پژوهشی است انتقادی دربارۀ زندگی نظام‌الملک (408 ـ 485 ق) و پرهیب پرهیبت قدرت و اقتدار این وزیر مشهور دنیای اسلام در آینۀ تاریخ.

نظام‌الملک چنان مقبولیتی میان فقیهان و حکیمان روزگار داشت که متأله مقتدری چون امام‌الحرمین جوینی از او شایسته‌تر برای جانشینی خلیفه نمی‌شناخت و تاج‌الدین سبکی از متألهان برجستۀ قرن هشتم که قاضی‌القضات دمشق بود، تشریف سلطنت را هم بر بالای کسی چون او کوتاه می‌دید.

عصر نظام‌الملک دورۀ تحولی اساسی بود. اسلام سیاسی در قرن پنجم، قرنی که نظام‌الملک در آن به دنیا آمد، در نهادهای مدنی تشکیل شده بود. بنیاد فکری این نظم اجتماعی جدید در پی دو قرن رقابت میان حاکمان ـ امویان و عباسیان ـ و علمای اسلام شکل گرفته بود و سلطۀ خلفای عباسی را در سپهر عقیدتی/ مذهبی به پایان رسانده بود.

فصل نخست کتاب با تاریخچۀ فشرده‌ای از زندگی‌نامه‌نگاری آغاز می‌شود و با تمرکز بر مبانی فکری مؤثر در شکل‌گیری زندگی انسان‌های بزرگ، چه در تاریخ‌نگاری کلاسیک و چه در سنت تاریخ‌نویسی اسلام، ادامه پیدا می‌کند. در این فصل همچنین سلطنت مطلقه در اندیشۀ سیاسی اسلامی قرون میانه از زاویۀ رقابت سیره‌نویسان و محدثان بررسی شده است.

فصل دوم برای آشنایی با مفهوم فرمانروایی کارامد و توأم با اقتدار در اندیشۀ سیاسی آن دوران با مقدمه‌ای مختصر دربارۀ جریان‌های عمدۀ تاریخ قرن پنجم آغاز می‌شود. در این فصل خاستگاه سلجوقیان و آنچه دربارۀ آنان در دست است، از زاویۀ تازه‌ای بررسی شده است. هدف این است با تصوری که علمای زمان از قبیلۀ سلجوقیان چوپان و چادرنشین داشته‌اند و اهمیت مفهوم قبیله در حکومت و مملکت‌داری قرن پنجم آشنایی به وجود آید.

در فصل سوم نویسنده به سراغ بازتاب چهرۀ نظام‌الملک در آینۀ تاریخ رفته است. میراث ماندگار نظام‌الملک، میراثی که برخلاف نظر رایج محققان نه مدارس نظامیه بلکه سیرالملوک اوست، گواهی است بر یگانه‌بودن او. شهرت مدارس نظامیه مرهون شهرت بنیادگذار نامدارشان بود: وقتی او از میان رفت، مدارس هم رو به افول نهادند. اگر نقش مبانی عقیدتی را در شکل‌گیری بپذیریم، می‌توانیم زندگی نظام‌الملک و بازنمودهای مکرر آن را به عنوان یک اهرم یا محور در نظر بگیریم و تحولات نظام اجتماعی شرق جهان اسلام در قرون میانه بر مبنای آن بررسی شده است.

در فصل چهارم کتاب مفهوم دیگری و دگراندیشی دینی از نظر نظام‌الملک بررسی شده است. منابع قرون میانه وزیر را به عنوان مثال اعلای هوش و فراست سیاسی، فرمانروایی توأم با خرد و اعتقاد به اهمیت بی‌طرفی و مصالحه در فرمانروایی نیک می‌ستایند. از سوی دیگر در «سیر الملوک» که به اعتباری وصیت‌نامۀ نظام‌الملک است، اختلاف دینی و نژادی مخل فرمانروایی و حکومت است. نظام‌الملک که ایرانی و شافعی است و به سلطانی حنفی و ترک خدمت می‌کند، از زبانی روشن و با این وجود تمثیلی بهره می‌گیرد تا سلطان جوان را از بددینان (به‌ویژه شیعیان) و از رایزنی با زبان برحذر دارد. در این کتاب با تأکید بر شخصیت نظام‌الملک و دنیای پیرامون او، زبانی که مسائل سیاسی و عرفی زمانه را پوشیده در لفاف استعاره‌های دینی بازگو می‌کند، تحلیل و بررسی شده است.

در آخرین فصل کتاب میراث نظام‌الملک و تصویرهایی که از او بر برگ‌های تاریخ نقش بسته، با توجه به نقش زمینه و بافتار متن از منظر محققان تاریخ روشنفکری مدرن بررسی شده است. داستان نظام‌الملک با دگردیسی او به کسی که در نهان به تشیع گرویده و وطن‌پرستی ایرانی است به پایان نمی‌رسد. در دومین دهۀ قرن بیست‌ویکم میلادی نیز نظام‌الملک بیش از هر کسی دیگر مثل اعلای حاکم مشروع تلقی می‌شود و حتی معیاری برای سنجش امر سیاسی، همین میراث زنده است که تاریخ حقیقی نظام‌الملک، این وزیر پرافتخار ایرانی را رقم می‌زند.

فهرست مطالب کتاب:

یادداشت

پیش‌گفتار

فصل اول: تاریخ و زندگی‌نامه

فصل دوم: ریشه‌ها

فصل سوم: سیمای نظام‌الملک

فصل چهارم: «دیگری» از نظر نظام‌الملک

فصل پنجم: نظام‌الملک در آینۀ تاریخ

پانویس‌ها

نمایه