۷۶۵
۳۱۳
روزنامۀ ملکان؛ شیوۀ حکمرانی از نگاه خواجه نظام‌الملک طوسی

روزنامۀ ملکان؛ شیوۀ حکمرانی از نگاه خواجه نظام‌الملک طوسی

پدیدآور: سعید رضادوست با مقدمۀ هدایت‌الله فلسفی ناشر: نگاه معاصرتاریخ چاپ: ۱۳۹۹مکان چاپ: تهرانتیراژ: ۵۰۰شابک: 5ـ22ـ7028ـ622ـ978 تعداد صفحات: ۱۱۱

خلاصه

نویسنده در این کتاب، ریزبینانه اما با نگاهی کل‌نگر و میان‌رشته‌ای و با بهره‌گیری از منابع و متونِ بسیار، «سیاست‌نامه» را پس از نزدیک به هزارسال، یک بار دیگر پیش چشم خواننده آورده تا دیگربار و این‌بار از منظری حقوقی مرور کند و بخواند: «و این جهان روزنامۀ مَلِکان است. اگر نیک باشند مر ایشان را به نیکی یاد کنند و آفرین گویند و اگر بد باشند به بدی یاد کنند و نفرین گویند».

معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

 

در عهد سلجوقیان «حقوق» در توانایی‌ها و اقتدارات اشخاص معمر یا دانایانی خلاصه می‌شد که زمام امور را در دست داشتند. در آن دوران «فرمان» یا «تصمیم» مستبدانه خود موجد «قاعده» بود و «قدرت» نه‌تنها از هیچ قاعدۀ پیش‌ساخته (حقوق) تبعیت نمی‌کرد که اصولاً با آن بیگانه بود. «حقوق» در آن ایام فقط به تنظیم روابط افراد برابر محدود می‌شود. این بینش که بینشی افقی از «حقوق» است، در تمامی دوران سده‌های میانه بر روابط قدرت‌های حاکم موجود نیز حاکم بود. با ظهور «دولت» در عصر تجدد و پیدایش این معنا که «دولت» مظهر قدرت سرزمینی و حاکمیت است، قدرت واحد متمرکز یا همان دولت تازه تولدیافته بسیار کوشید که همچنان در بعضی از حوزه‌های «قدرت» فعال مایشاء باقی بماند؛ اما اوضاع و احوال زمانه به گونه‌ای شکل گرفته بود که نه‌تنها به قدرت حاکم چنین اجازه‌ای نمی‌داد، بلکه حتی برای مهارکردن و محدودکردن اختیارات قدرت حاکم یا همان «دولت»، «حقوق عمومی» را پایه‌گذاری کرد. در نتیجه «حقوق» قطعاً از صورت «فرمان» یا «حکم» یا «تصمیم» خودسرانۀ حاکم به درآمد و چارچوب عینی اختیار تصمیم‌گیری (قانون منبعث از ارادۀ مردم) گردید. بنابراین بر خلاف افت‌وخیزهای هر روش سیاسی که شخصی و جزئی بود، «حقوق» با عینیت و کلیتی که داشت، قدرت «دولت» را تحت تسلط خود درآورد و در نتیجه روش‌های عقلانی و برهانی جای دادوستدهای مرسوم را گرفت؛ تا آن حد که برای برقراری روابط مختلف اجتماعی اصولی متعارف به وجود آمد که فراغ از هرگونه مصلحت‌جویی سیاسی، کلیت داشت و شاخص هر نوع حرکت اجتماعی بود.

بازخوانی کهن‌متن «سیر الملوک» افزون بر آنکه از منبعی در رویۀ اندیشۀ حقوقی این سرزمین پرده برمی‌دارد و گونه‌ای ریشه‌یابی اندیشه‌ها را پی می‌گیرد، از متنی که بنا بوده «آیینه‌ای برای شاهان» باشد نیز غبارروبی می‌کند تا زمامداران هر زمان و زمانه‌ای روشن‌تر در «آیینۀ عبرت» خویش بنگرند. درس‌گفتارهای خواجۀ بزرگ سلجوقیان در این کتاب فراوان است و باید شاگردانه در مکتبش زانو زد و عبرت گرفت و آن را به کار بست. کاری که گاه و بی‌گاه خود آموزگار این مکتب‌خانه انجام نداده است. نظام‌الملک با وجود اینکه آگاه بود نباید از قدرت سوءاستفاده کرد و رعایت ساختار را باید همواره در نظر داشت؛ اما هم‌زمان و در یک مرحله دوازده پسر خویش را به عنوان فرمانداران ایران منصوب کرد و امتیاز ویژۀ دفن جنازۀ دخترش را در زمین‌های قصر خلیفۀ بغداد به چنگ آورد و اوضاع چنان شد که در نظر مردم همواره به سوءاستفاده از مقام و منصب خویش متهم باشد.

کتاب «سیاست‌نامۀ» خواجه نظام‌الملک که هم اثری ادبی است و هم اثری سیاسی ـ اجتماعی، بسیاری از صاحب‌نظران و متفکران ایرانی و غیرایرانی نقد و تحلیل کرده‌اند؛ اینان همگی این اثر را که روایتی تاریخی از اوضاع و احوال اجتماعی و سیاسی و اداری دوران سلجوقی است، به سبک و سیاق خود تفسیر و تأویل کرده‌اند، هرچند در مواردی نیز ناگزیر شده‌اند به طور کلی از جنبه‌های حقوقی این اوضاع و احوال نیز سخن به میان آورند؛ به‌ویژه آنجا که به شیوه‌های حکمرانی و ساختار حکومتی آن دوران پرداخته‌اند. اما نویسنده در این کتاب، ریزبینانه اما با نگاهی کل‌نگر و میان‌رشته‌ای و با بهره‌گیری از منابع و متونِ بسیار، «سیاست‌نامه» را پس از نزدیک به هزارسال، یک بار دیگر پیش چشم خواننده آورده تا دیگربار و این‌بار از منظری حقوقی مرور کند و بخواند: «و این جهان روزنامۀ مَلِکان است. اگر نیک باشند مر ایشان را به نیکی یاد کنند و آفرین گویند و اگر بد باشند به بدی یاد کنند و نفرین گویند».

فهرست مطالب کتاب:

یادکرد و سپاس‌گزاری

از قانون حکومت تا حکومت قانون (مقدمۀ دکتر هدایت‌الله فلسفی)

1. آغاز

2. علم از کجا؟ شعر از کجا؟

3. دژ پولادین حاکمیت

4. نگاهی به مفهوم حکومت نزد مسلمانان

5. تکوین حکومت سلجوقی

6. وزیر ایرانی حکومت ترکان

7. آیینه‌ای برای شاهان

8. هندسۀ حکومت سلجوقیان و مختصات پادشاه حاکم

9. ویژگی‌ها و صفات پادشاه حاکم

10. ساحت بیرونی حکومت

11. ساحت اندرونی حکومت

12. تورم احکام و مقابله با آن

13. تورم القاب و مقابله با آن

14. محافظه‌کاری و میانه‌روی در ادارۀ مملکت

15. انجام

منابع

آیینه‌ای برای شاهان (گزیده‌ای از سیرالملوک خواجه نظام‌الملک طوسی)

نظر شما ۰ نظر

نظری یافت نشد.

منابع مشابه

آداب عباسی

آداب عباسی

عبدالکریم بن محمدصادق اهری

این کتاب که بعد از حدود دو قرن چاپ و منتشر می‌شود، یکی از کتاب‌های آیین کشورداری است که توسط یکی از

سیر الملوک (سیاست‌نامه)

سیر الملوک (سیاست‌نامه)

خواجه نظام الملک طوسی (حسین بن علی، 485ق)

سیر ‌الملوک از متون کم‌نظیر فارسی است و اگر نظیری داشته باشد، تاریخ ابوالفضل بیهقی و قابوس‌نامۀ عنصر