معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

دین و اعتقادات آیینی سابقه‌ای به قدمت تمدن بشری دارد. از جوامع بسیار ابتدایی تا جوامع صنعتی عصر ما هیچ جامعه‌ای وجود ندارد که شکلی از اعتقادات آیینی در آن دیده نشود. در باب خاستگاه و منشأ دین و دیگر مسائل مرتبط با آن سخنان گوناگونی گفته شده و دیدگاه‌های متفاوتی وجود دارد. نکتۀ مهم این است که با پیدایش و ظهور هر دین بزرگ، به همان نسبت که بر تعداد پیروان و قلمرو جغرافیایی آن افزوده شده، شاخه‌ها و شعبه‌ها و زیرمجموعه‌هایی هم پیدا کرده است. هیچ دین بزرگی را نمی‌توان یافت که پیروان آن به فرقه‌ها و مذاهب مختلف تقسیم نشده باشند. دین اسلام نیز از این قاعده مستثنا نبوده است. با گسترش قلمرو فتوحات در صدر اسلام و پس از آن اختلاف‌هایی که میان یاران نزدیک پیامبر بر سر جانشینی او پدید آمد، فرقه‌ها و مذاهب گوناگون نیز به تدریج شکل گرفتند.

شکل‌گیری فرقه‌ها و بحث و جدل‌هایی که در این عرصه پیش آمد، به‌تدریج موجب شد آثار گوناگونی در حوزۀ جدل و مناظره و همچنین توصیف فرقه‌ها و عقایدشان یا به اصطلاح ملل و نحل‌نگاری پدید آید. این نوع ادبی ـ کلامی از اواخر قرن اول هجری و دوران حکومت امویان در زبان عربی شکل گرفت و تکامل یافت و هم‌زمان با تدوین نخستین آثار منثور فارسی در نیمۀ دوم قرن چهارم و دوران حکومت سامانیان وارد این زبان شد و با سنت‌های فرقه‌نگاری در میان مناطق مختلف جهان اسلام آمیخته شد. از همان زمان امویان حدیثی منسوب به پیامبر اسلام رواج یافت که به حدیث «تفرقه» معروف شده است. بنا بر این حدیث، پیامبر پیش‌بینی می‌کند که به‌زودی امت من به هفتادودو یا سه فرقه تقسیم خواهند شد که یکی از آنها رستگار و باقی گمراه خواهند بود. طبعاً هر فرقه‌ای خود را همان «فرقۀ ناجیه» و دیگران را گمراه می‌دانسته است.

داستان فرقه‌های کلامی در جهان اسلام داستانی پرماجرا است که همواره مورد توجه پژوهشگران تاریخ و فرهنگ اسلامی را به خود معطوف کرده است. در این کتاب مقاله‌ها و رساله‌هایی پیش‌روی مخاطب است که هر کدام روزنی به این داستان پرماجرا می‌گشاید. این کتاب در پنج بخش جداگانه تدوین شده است.

معجزه یکی از موضوعات مهم کلامی است و متکلمان از دیرباز به آن پرداخته‌اند. بخش اول شامل نوشته‌ای کوتاه دربارۀ مبانی کلامی معجزه است. در این نوشتار دیدگاه متکلمان اشعری، معتزلی و شیعه در باب معجزه به ترتیب تاریخی زمان زندگی این متکلمان بررسی شده و به چند مسئلۀ مرتبط با این موضوع از قبیل تفاوت سحر و معجزه و فرق معجزه و کرامت هم اشاره شده است.

بخش دوم شامل ترجمۀ مقاله‌ای است از یوزف فان‌اس ـ اسلام‌شناس نامدار آلمانی ـ در باب حدیث هفتادودو ملت و سیر تحول فرقه‌ها در اسلام. فان‌اس در این نوشتار، به اصطلاح نیمۀ پر لیوان را دیده و بر تکثرگرایی و تنوع آراء و عقاید دینی در تمدن اسلامی تأکید کرده است.

بخش سوم شامل ترجمۀ مقاله‌ای است از پاتریشیا کرون ـ استاد فقید مطالعات اسلام و ایران ـ در باب دیدگاه‌های کلامی جهم بن صفوان و پیروانش که اصحاب جهالات نامیده می‌شده‌اند. این نوشتار یکی از مهم‌ترین جستارهای تحقیقی نویسنده در باب برخی از آموزه‌های کلامی مرسوم در دوران قدیم است. جهمیه از فرقه‌های کلامی و عقیدتی مهمی بوده‌اند که در اغلب آثار کلامی و فرقه‌نگارانه به آنها اشاره شده است. مؤلف در این نوشته با بررسی دیدگاه‌های جهم بن صفوان ـ بنیان‌گذار این نحله ـ نشان می‌دهد که برخلاف آنچه تاکنون مرسوم بوده و محققان معتقد بوده‌اند که این متکلم تحت تأثیر سوفسطاییان و فیلسوفان یونانی بوده است، او در محیط بودایی بلخ و مناطق اطراف آن پرورش یافته و آموزۀ اصلی‌اش را از آیین بودا گرفته است. مؤلف در ادامه به تأثیروتأثرهای دیگری می‌پردازد که پیروان فرقۀ جهمیه با دیگر نحله‌های کلامی و عقیدتی داشته‌اند.

بخش چهارم ترجمۀ مقالۀ دیگری از همین صاحب‌نظر است که به دیدگاه جاحظ در باب دهریان اختصاص دارد. در این بخش نویسنده با تصویری از دهریان آشنا می‌شود که در آثار جاحظ بازتاب یافته‌اند. دهریان که زمان یا روزگار یا طبیعت را خودبنیاد و ابدی و ازلی می‌دانستند، در ایران نیز حضوری پررنگ داشته‌اند و در متون تاریخی و ادبی و کلامی بسیار از آنان سخن به میان آمده است. در اینجا تنها به دو نمونۀ مشهور ـ یکی از آثار قدیم و یکی از آثار معاصر ـ اشاره شده است. نمونۀ نخست از «مرصاد العباد» نجم‌الدین رازی آورده شده و نمونۀ دوم رباعی مشهور شفیعی کدکنی است:

گه ملحد و گه دهری و کافر باشد                                          گه دشمن خلق و فتنه‌پرور باشد

باید بچشد عذاب تنهایی را                                                      مردی که ز عصر خود فراتر باشد

بخش پنجم دربرگیرندۀ متن تصحیح‌شدۀ رساله‌ای است در باب فرقه‌ها که اصل آن در «سفینۀ تبریز» آمده است. این رساله از نمونه‌های بارز نوع ادبی ـ کلامی «مقالات‌»نگاری است و در درون این شاخه نیز در زیرمجموعۀ آثار مرتبط با «هفتادودو ملت» جای می‌گیرد. دربارۀ نویسنده رساله اطلاعی در دست نیست؛ اما در متن رساله می‌توان استنباط کرد که از علمای دینی بوده و با علم کلام آشنایی داشته و با فلاسفه نیز سر سازگاری نداشته است. روش کار مؤلف بدین‌گونه است که ابتدا اعتقاد نادرست هر فرقه را ذکر می‌کند و سپس اعتقاد اهل سنت را با استناد به آیات و احادیث نقل می‌کند و ناسازگاری اعتقادات هر فرقه را با اعتقاد درست دینی نشان می‌دهد. این رساله افزون بر جنبۀ محتوایی آن که اطلاعات در باب فرقه‌ها را تکمیل می‌کند و به فهم آثار مشابه یاری می‌رساند، از نظر زبان فارسی هم اهمیت دارد. نثر فارسی رساله بسیار کهن‌تر از عصر تدوین «سفینۀ تبریز» است و بی‌شباهت به نثر مرسوم در قرن ششم نیست. برخی از واژه‌ها و ترکیب‌های کم‌کاربرد در نثر فارسی رساله دیده می‌شود که در نوع خود جالب است.

فهرست مطالب کتاب:

اشاره

سرآغاز

معجزۀ پیامبران از منظر متکلمان

تکوین فرقه‌های اسلامی در دوران قدیم/ یوزف فان‌اس

جاحظ و اصحاب جهالات/ پاتریشیا کرون

جاحظ و دهریان/ پاتریشیا کرون

رساله در بیان فرقه‌های اهل اسلام (از سفینۀ تبریز)

متن رساله

تعلیقات

واژه‌نامه

نمایه

آیات

احادیث

عبارت‌های عربی

شعرهای عربی