معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

این کتاب جایگاه مهمی در رشته‌های تاریخ، فلسفه و رشتۀ تطبیقی فلسفۀ تاریخ دارد. اصلی‌ترین دلیل چنین برجستگی و اهمیت آن است که در این کتاب، ماینکه به‌خوبی توانسته است تفاوت و تمایز میان دو مفهوم تاریخ‌بنیادی و تاریخی‌گری را نشان دهد. تاریخی‌گری همان مفهومی است که در فلسفۀ اندیشمندانی چون کارل ویلهلم، فریدریش شلگل در آلمان، میشل دو مونتنی در فرانسه و جامباتیستا ویکو در ایتالیا پا می‌گیرد و ئبعدتر در اندیشۀ فیلسوفان بزرگی چون هگل و فوکو به اوج خود می‌رسد و البته هر یک از فیلسوفان مفهوم و معنا مدنظر خود را در این واژه جستجو می‌کند. به طور کلی تاریخی‌گری به معنا درنظر گرفتن جایگاهی غایت‌انگارانه برای تاریخ در بررسی و تبیین مسائل انسانی است. تاریخ غایت‌مند است و در دوران عقل‌بنیادی انسان به اوج خود رسیده است. به قول هگل «روح» تاریخی انسان به تبلور و تجلی رسیده و خود را آشکار کرده است. در این مفهوم می‌توان از تعابیری چون پایان تاریخ استفاده کرد. تاریخی‌گری منتقدان بزرگی چون کارل مارکس، کارل پوپر و ائو اشتراوس داشت. پوپر در کتاب‌هایی چون «فقر تاریخی‌گری» و «جامعۀ باز و دشمنان آن» به‌ غایت‌انگاری برای تاریخ می‌تازد و بر آن است که این رهیافت، اختیارات دموکراتیک انسانی را از ما سلب کرده است و بعدی سراسر مابعدطبیعی و الوهی به تاریخ می‌بخشد. اما تاریخ‌بنیادی که در آلمان سده‌های نوزدهم و بیستم میلادی شکوفا گردید، حاصل اندیشۀ اندیشمندانی چون فون رانکه، ماینکه و ویلهلم دیلتای است. تاریخ‌بنیادی، بر خلاف تاریخی‌نگری، باور به هرگونه الوهیت و غایت‌مندی برای تاریخ را مردود دانسته و تاریخ را چون محملی برای تأکید بر سنت‌ها، اختیارات و تغییرات انسان می‌داند. از نگاه تاریخ‌بنیادان، تاریخ جایی است که انسان خود را از چنگ قانون طبیعی ثابت و انعطاف‌پذیر رها کرده است.

تاریخ‌بنیادی چیزی نیست غیر از به کار بردن اصول زندگی به‌دست‌آمده در جنبش بزرگ آلمانی ـ از لایبنیتس تا مرگ گوته ـ در زندگی تاریخی. این جنبش، جنبشی عمومی در باخترزمین پدید آورد و تاج افتخار نصیب اندیشمندان آلمان شد. بدین‌سان آلمان دومین عمل بزرگ خود را به انجام رساند؛ ولی چون تاریخ‌بنیادی اصول زندگی تازه‌ای پیدا کرد؛ از این‌رو چیزی بیشتر از روش علوم انسانی گردید.

ماینکه در این کتاب به آرای فیلسوف و مورخ ایتالیایی «جامباتیستا ویکو» رجوع می کند که همانند «ابن خلدون» بر اهمیت علوم انسانی و پرداختن به تاریخ ملل مختلف و بررسی گذشته و حال انسان‌ها از دریچۀ تاریخ ملت‌ها در هر دوره و جغرافیایی، تاکید داشت. در واقع آن اندیشۀ ریاضیاتی محض دکارتی که بر سیطره، تاثیر و وقوف تاریخ و تحولاتش در زیست انسانی هیچ وقعی نمی‌گذاشت، برای ویکو مسئله‌ای اساسی بود که به واسطۀ دیدگاهی که به تاریخ‌گرایی شهره است، نمود یافت. این کتاب در واقع تلاش ماینکه است برای بررسی و تجزیه و تحلیل آغاز جنبش تاریخ‌گرایی و تاثیر عمیقش بر فهم بشر از جهان و انسان، همان‌طور که ویکو به آن معتقد بود: «تاریخ را می توان فهم کرد چون انسان است که آن را ساخته و به اینجا رسانده است و هرکس چیزی را ساخته باشد می تواند همان چیز را هم فهم کند».

در این اثر کوشش شده تا نکات مهم منشأ مکتب تاریخ‌بنیادی به دست داده شود. سرتاسر جریان مکتب تاریخ‌بنیادی این است که شیوه‌های سرسختانۀ اندیشیدن درباره مفهوم «قانون طبیعی و ایمان آن را به تغییرناپذیری والاترین هدف‌های معنوی انسان، و به ثبات طبیعت انسان، که در همه قرون و اعصار پابرجا و پایدار فرض شده است، نرم و سیال سازند. نخستین گام در این راه، تغییر کلی در فكر فلسفی‌ای بود که در قرن هجدهم قابل تشخیص بود و در فلسفه دکارت به چشم می خورد. در آن زمان هدف این بود که با اعتماد ساده‌لوحانه به برتری عقل انسان، آن را وسیله درک محتوای عینی جهان بدانند. تا آن زمان مسئله‌ای که پیش آمد موضوع نفس درک‌کننده و ارزش و اعتبار آن بود، بر پایه قوانین ذاتی و درونی خود آن. این روی‌آوری به مسائل ذهن شناسا نخستین علامت مقدماتی انقلاب آینده فکری بود که نویسنده درصدد طرح آن بوده است. ولی غالباً در حوادث پیش از انقلاب اتفاق می‌افتد که تغییرات آماده شده در اعماق نهانی به مدت درازی با آثار کاملاً مخالف و متقابل آغاز گردد و وضع موجود را به طور مثبت تقویت کند.

فهرست مطالب کتاب:

سخن ناشر

مقدمۀ آیزایا برلین

پیش‌گفتار ویراستار

پیش‌گفتار

کتاب اول: گام‌های ابتدایی تاریخ‌نویسی در اصل روشن‌اندیشی

1. پیشگامان

2. ولتر

3. مونتسکیو

4. اندیشۀ تاریخی در فرانسه در دوران ولتر

5. تاریخ‌نگاری در عصر روشنگری انگلیسی

6. دوران پیش ـ رومانتیک انگلیسی، فرگوسن و برک

کتاب دوم: جنبش آلمانی

7. نگاهی نخستین به جنبش آلمانی لسینگ و وینکلمان

8. موزر

9. هردر

10. گوته

تکمله: لئوپولد فون رانکه

فهرست اعلام و اصطلاحات