معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

حکیم عمر خیام نیشابوری، ریاضی‌دان، عالم جبر و هندسه، منجم و فیلسوف نامدار، از طبع شعر هم بهره داشته و شعرهایی به عربی و فارسی سروده است. با این حال خیام شاعر در دوران قدیم چندان شهرتی نداشته و اگر هم در برخی منابع به یکی‌دو رباعی او اشاره شده، به دلیل محتوای فکری این رباعی‌ها بوده و نه هنر شاعری او. هرچه از روزگار حیات خیام دورتر شده‌ایم، بر تعداد این رباعی‌ها افزوده شده است؛ ولی تغییر عمده در قرن نوزدهم میلادی و با ترجمۀ رباعیات خیام به انگلیسی به قلم فیتز جرالد پدید آمده است. در پی انتشار رباعیات به زبان انگلیسی و زبان‌های دیگر، خیام شاعر از نو کشف شد و دیگر وجوه شخصیت او تحت‌الشعاع وجه شاعری‌اش قرار گرفت.

غیاث‌الدین ابوالفتح عمر بن ابراهیم خیام یا خیامی نیشابوری پیش از نیمۀ قرن پنجم (حدود 440 هـ.ق) در نیشابور به دنیا آمد و در سال 517 یا 519 در همان شهر درگذشت. خیام دانشمند و فیلسوفی نامدار بود و در ریاضیات، جبر، هندسه، نجوم و فلسفه سرآمد هم‌عصران خود به شمار می‌آمد. خیام در فلسفه مشرب مشایی داشت و پیرو ابن سینا بود. او در همۀ عمر مشغول درس و بحث بود؛ اما آثار و نوشته‌های مفصلی از خود بر جای نگذاشت. مهم‌ترین آثار علمی خیام ـ بنا بر سنت مرسوم زمان ـ به زبان عربی نوشته شده است: کتاب جبر و مقابله، رساله‌ای در علم موسیقی، رساله‌ای در هندسه، رساله‌ای در اندازه‌گیری وزن مخصوص اجسام و رساله‌ای در هستی‌شناسی فلسفی و ماهیت کائنات. از جملۀ نوشته‌های فارسی خیام باید از ترجمه و شرح او از «خطبة الغرای» ابن سینا و رساله‌ای در باب کلیات علم وجود و نگاه فلسفی به جهان نام برد. البته کتاب «نوروزنامه» را نیز به خیام منسوب کرده‌اند؛ ولی در باب صحت این انتساب حرف و سخن بسیار است.

در ترکیه نیز در اوایل قرن بیستم مجموعه‌های متعددی از ترجمه‌های رباعیات خیام فراهم آمد. یکی از مشهورترین این مجموعه‌ها کتابی است که حسین دانش از ادیبان ایرانی مقیم استانبول و رضا توفیق مشهور به فیلسوف ـ از اندیشمندان اهل ترکیه ـ فراهم آوردند. حسین دانش و رضا توفیق متن فارسی رباعیات را همراه با ترجمه و شرح و تفسیر ترکی آنها منتشر کردند. نسخه‌ای از این کتاب را در همان سال‌ها پسر شیخ ابراهیم زنجانی که در سفارت ایران در استانبول کار می‌کرد، برای پدرش تهیه کرد و به ایران فرستاد. زنجانی این کتاب را به فارسی ترجمه کرد و در لابلای ترجمه، برخی دیدگاه‌های خودش را نیز گنجاند. از این ترجمه، دو نسخۀ خطی وجود دارد که این کتاب متن تصحیح‌شدۀ ترجمۀ شیخ ابراهیم زنجانی از شرح و تفسیر رباعیات خیام به قلم حسین دانش و رضا توفیق است که بر اساس همین دو نسخۀ خطی فراهم آمده است.

نویسندگان در فراهم آوردن این کتاب چند هدف مختلف داشته‌اند. در درجۀ نخست آنها می‌خواسته‌اند با بهره‌گیری از نسخه‌های خطی رباعیات، مجموعه‌ای از بهترین و موثق‌ترین رباعی‌های خیام را تدوین کنند. در مرحلۀ بعد در پی آن بوده‌اند که ترجمه‌ای فصیح و مناسب از این رباعیات به زبان ترکی عرضه کنند. این دو محقق به متن فارسی رباعی‌ها و ترجمۀ آن به ترکی بسنده نکرده‌اند و مباحثی را دربارۀ زندگی و افکار خیام و مقایسۀ نظام فکری او با دیگر فلاسفه و اندیشمندان در سرآغاز کتاب گنجانده‌اند.

مقدمۀ متن اصلی با نگاهی به پیشرفت‌های علمی و تمدنی اروپا آغاز می‌شود و نویسندگان پیشرفت‌هایی را که به‌ویژه در قرن نوزدهم نصیب اروپاییان شده است، تحسین می‌کنند و شرق‌شناسی و تحقیق در فرهنگ و ادبیات ملل دیگر را نیز بخشی از همین پیشرفت می‌دانند و کشف شعر خیام را یکی از نمودهای کنجکاوی علمی و رشد تمدنی اروپا قلمداد می‌کنند. نویسندگان سپس به شهرت و رواج رباعیات در جهان غرب اشاره کرده و تأکید دارند فرهنگ و ادب ترکیه نیز باید شعر خیام را پذیرا باشد. آنان به کوشش‌های پیش از آنها در راه ترجمۀ رباعیات خیام در ترکیه اشاره کرده و ضعف‌ها و نارسایی‌هایشان را ذکر می‌کند و شیوۀ کار خودشان را توضیح می‌دهند.

کار نویسندگان در این کتاب در تنظیم و تدوین رباعیات خیام، ملاک صوری نیست؛ یعنی رباعی‌ها را بر اساس حروف قافیه ذکر نمی‌کنند، بلکه مبنای کارشان مضمون و محتوای رباعی‌ها است: رباعی‌های بدبینانه، رباعی‌های شکاکانه، رباعی‌های مرتبط با تغییر و تحول عالم و جز آن. فصل اول کتاب به دو بخش جداگانه تقسیم شده است؛ بخش نخست به بحث دربارۀ زندگی و زمانۀ خیام اختصاص دارد و در بخش دوم دربارۀ شعر و شاعری و ارزش هنری و ادبی رباعیات سخن گفته‌اند. فصل دوم دربارۀ خیام حکیم و فیلسوف است. در این فصل نگرش فلسفی خیام به مابعدالطبیعه و برخی مسائل فلسفی دیگر و از جمله نظریۀ تغییر دائمی کائنات بررسی شده است. فصل سوم به جهان‌بینی اختصاص دارد و اینکه معنا و مفهوم زندگی از نظر خیام چیست؟ همین بحث زمینۀ فصل چهارم را فراهم می‌آورد که دربارۀ نگرش بدبینانۀ خیام به زندگی و جهان است. در فصل پنجم افکار خیام با اندیشه‌های برخی فیلسوفان دیگر همچون اپیکور وابوالعلاء معری و شوپنهاور مقایسه شده است. فصل ششم به مسئلۀ نسبت خیام با تصوف اختصاص دارد و این نسبت نفی می‌شود. بعد از این شش فصل، مطلبی کوتاه با عنوان «تتمۀ مقدمه» آمده است. در این بخش به این نکته توجه شده که راز اصلی شهرت شگفت‌انگیز خیام چیست و پس از بررسی نظرهای مختلف، بر این نکته تأکید شده که علت اصلی شهرت خیام در فکر و اندیشه و جهان‌بینی او نهفته است. پیش از متن رباعی‌ها، مقدمۀ کوتاه دیگری آمده که باز هم دربارۀ محتوای فکری اشعار خیام و تقسیم‌بندی موضوعات رباعیات است. پس از آن متن فارسی رباعیات آمده است. به جز ترجمۀ ترکی هر رباعی، شرح و توضیحی گاه مختصر و گاه مفصل، در ذیل هر یک از رباعی‌ها آمده است. در متن اصلی این توضیحات و شرح و تفسیرها معمولاً با ترجمۀ ترکی هر رباعی درهم‌آمیخته است؛ اما مترجم فارسی طبعاً شرح و توضیح هر رباعی را به فارسی برگردانده است.

نویسندگان کتبا در مجموع 247 رباعی را از خیام دانسته‌اند و آنها را بر حسب موضوع طبقه‌بندی و عرضه کرده‌اند. پس از این رباعی‌ها، تعداد دیگری رباعی به عنوان رباعی‌های منسوب به خیام آمده است. بنابراین تعداد رباعی‌های گردآوری‌شده در این کتاب که تعدادش به 396 رباعی می‌رسد، عملاً به دو گروه اصیل و منسوب تقسیم شده‌اند. در آخرین بخش کتاب چند شعر دیگر منسوب به خیام در قالب‌های به جز رباعی نقل شده و اشاره‌ای به ترجمۀ عربی رباعی‌های خیام نشده است.

فهرست مطالب کتاب:

اشاره

سرآغاز

مقدمۀ مترجم فارسی

ترجمۀ منظوم اشعار ترکی حسین دانش

مقدمۀ اصل

فصل اول:

معرفت هویت او

عمر خیام شاعر

فصل دویم:

حکیم نیشابوری غیاث‌الدین ابوالفتح عمر بن ابراهیم الخیام

اول: ماوراءالطبیعه

دوم: خیام طرفدار فلسفۀ انقلاب است

فصل سیم: خیام به زندگانی چه معنی و قیمت می‌دهد؟

فصل چهارم: خیام نسبت به زندگانی بدبین است

فصل پنجم: شباهت به حکمای عظام

فصل ششم: می‌توان گفت خیام صوفی است؟

تتمۀ مقدمه

رباعیات عمر خیام

متن رباعیات

فهرست‌های راهنما