معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

در قروم ششم تا هشتم چند رباعی‌نامۀ موضوعی، هر یک با عنوانی خاص، تألیف شده است. رباعی‌نامه‌های موضوعی مجموعه‌ای برگزیده از رباعیات‌اند که بر اساس موضوع به باب‌های مختلفی تقسیم شده‌اند. این رباعی‌نامه‌ها را به دو دستۀ کلی می‌توان تقسیم کرد: دستۀ نخست رباعی‌نامه‌هایی دربردارندۀ رباعیات یک شاعر؛ نمونۀ برجستۀ این رباعی‌نامه‌ها، مجموعۀ رباعیات برگزیدۀ عطار نیشابوری است که به انتخاب خود او و با عنوان «مختارنامه» در پنجاه باب و شامل حدود 2088 رباعی بود. دستۀ دوم رباعی‌نامه‌هایی دربردارندۀ رباعیات شاعران گوناگون. مشهورترین و مهم‌ترین اثر میان رباعی‌نامه‌های دستۀ دوم «نزهة المجالس» جمال خلیل شروانی است که در حدود سال 649 قمری در هفده باب و مشتمل بر 4139 رباعی فراهم آمده است.

«خلاصة الاشعار فی الرباعیات» یکی از رباعی‌نامه‌های دستۀ دوم است که ابوالمجد محمد بن مسعود تبریزی آن را در پنجاه باب و مشتمل بر پانصد رباعی تألیف و تدوین کرده است. بنا بر ترقیمۀ پایان کتاب، ابوالمجد کتابت این کتاب را در عصر شنبه سی‌ام جمادی‌الاول سال 721 قمری به پایان برده است. بدین ترتیب زمان تألیف این مجموعه به‌یقین از سال 721 جدیدتر نیست.

ابوالمجد محمد بن صدرالدین ملک مسعود تبریزی از خاندان ملکان تبریز است که در اصل از قریش بودند و بعدها به آذربایجان مهاجرت کردند. پدربزرگ او، یعنی ملک مظفر تبریزی ظاهراً از بزرگان و اعیان تبریز بوده است. او شاعر هم بود؛ چنان‌که در «نزهة المجالس» یک رباعی به نام «مظفر تبریزی» آمده است. پدر او، صدرالدین مسعود بن مظفر (م 744 ق) از رجال و دبیران تبریز در دورۀ ایلخانان بود. وی نیز شعر می‌سرود و ابوالمجد در این کتاب یک رباعی از او نقل کرده است.

ابوالمجد در حدیث و تاریخ و ادب و ریاضی نزد استادان برجستۀ تبریز که در آن عصر مهم‌ترین مرکز فرهنگی ایران و محل آمدوشد دانشمندان نامدار بود، درس خوانده است. از استادان و مشایخ ابوالمجد که وی در «سفینه» از آنها یاد کرده، می‌توان به امین‌الدین حاجی بله، بهاءالدین حیدر کاشی، جلال‌الدین عبدالحمید عتیقی و شیخ محمود شبستری اشاره کرد. او تعدادی از تألیفات خود را در «سفینۀ تبریز» درج کرده است که همگی به زبان فارسی‌اند و عبارتند از: الکافیه فی علم العروض والقافیه، مناظرة السمع والبصر، مناظرۀ نظم و نثر، الموجز فی علم اعداد الوفق، خلاصة الاشعار فی الرباعیات، حکومات علی (ع) و .... .

از آنجا که ابوالمجد تبریزی در سال 715 قمری، هجده‌سالگی را پشت‌سر نهاده بود، باید در سال 697 متولد شده باشد. تاریخ وفات او دانسته نیست؛ اما به‌یقین تا سال 736 قمری که در آن سال مطالبی به «سفینۀ تبریز» افزوده، در قید حیات بوده است. آرامگاه او به احتمال بسیار در مقبرۀ خاندان ملکان با نام «مظفریه» در تبریز است.

با همۀ علاقمندی ابوالمجد به تصوف، رباعیات این کتاب جز چند رباعی در دو باب نخست، رنگ‌وبوی صوفیانه ندارد و ابواب و موضوعات آن ظاهراً متأثر از یک سنت ادبی مشخص است؛ سنتی که نمونۀ برجستۀ آن را در «نزهة المجالس» می‌توان دید. مشابهت‌های «نزهة المجالس» و این کتاب از رباعی‌های یکسان گرفته تا همانندی در ترتیب رباعیات و عناوین بعضی ابواب، تردیدی در نقل و اقتباس ابوالمجد تبریزی از «نزهة المجالس» باقی نمی‌گذارد.

شاید بتوان گفت اهمیت و تازگی این کتاب در رباعیاتی است که در این کتاب وجود دارد و در کتاب «نزهة المجالس» نیست، به‌ویژه از سرایندگانی که در محیط تألیف «خلاصة الاشعار» یعنی آذربایجان و ارّان می‌زیسته‌اند. از این‌رو استاد عبدالحسین حائری این کتاب را «مدرک یگانه‌ای برای نمونۀ شعر جمعی از شاعران و عارفان» می‌داند «که غالباً از تبریز بوده‌اند و در جای دیگری یاد نشده‌اند». در رأس این کسانی باید از امین‌الدین حاجی بُلَه و جلال‌الدین عتیقی یاد کرد. در کنار اینها نقل رباعیات کسانی مانند اثیرالدین ابهری، سعدی، مجد همگر، خواجه نصیرالدین طوسی و همام تبریزی که رباعیات آنها در «نزهة المجالس» نیست و در این کتاب وجود دارد، حکایتگر گسترش آوازۀ آنان در آذربایجان است و هم گویای پسندهای شخصی ابوالمجد به طور خاص و گرایش‌های محیط ادبی و عرفانی تبریز در آن عصر به طور کلی.

سرایندگان رباعیات این کتاب را باید به دو دسته تقسیم کرد: سرایندگانی که نام و رباعیات آنها در «نزهة المجالس» هست و سرایندگانی که نام و رباعیات آنها در «نزهة المجالس» نیست. بر اساس یافته‌های تعلیقات این کتاب، 283 رباعی از پانصد رباعی این کتاب، عیناً با اختلاف در نسخۀ موجود «نزهة المجالس» هست. از مجموع این رباعیات، دربارۀ نام سرایندۀ 49 رباعی میان این کتاب و نسخۀ موجود «نزهة المجالس» اختلاف وجود دارد. از سوی دیگر در 48 رباعی نام سراینده در «نزهة المجالس» به گونۀ ناشناس ثبت شده؛ ولی در این کتاب به نام شخص خاصی است و به در بیست رباعی نام سراینده در این کتاب ناشناس ثبت شده؛ ولی در «نزهة المجالس» به نام شخص خاصی است.

این کتاب در برگ‌های 297 (روی برگ) تا 307 (پشت برگ) از «سفینۀ تبریز» درج شده است. ابوالمجد تبریزی جدای از نظم و ترتیبی که به صفحه‌آرایی و کتابت متن داده، عناوین ابواب و نام سرایندگان را به جوهر سرخ، قهوه‌ای و سیاه پررنگ نوشته است. وی این کتاب را به خط تعلیق کتابت کرده و بسیاری از کلمات را بی‌نقطه وانهاده و این قدری قرائت متن را دشوار کرده است. در این ویراست، «خلاصة الاشعار» از قالب یک رساله درآمده و در شکل یک اثر مستقل به چاپ رسیده است.

فهرست مطالب کتاب:

* مقدمۀ مصحح

* خلاصة الاشعار فی الرباعیات

* تعلیقات

* فهرست رباعیات

* نمایه‌ها (اعلام، ترکیبات، تعبیرات، لغات، اصطلاحات)

* منابع و مراجع