معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

در خاطرۀ مشترک فرهنگی مردم شبه‌قاره، امیرخسرو دهلوی (651 ـ 725 ق) طوطی هندوستان است؛ چون او را برترین شاعر هندی می‌دانند که به پارسی شعر سروده است. برای گروهی خاص از پژوهشگران که با تاریخ صوفی‌گری در هند آشنایند او «ترک هندوستان» است؛ این لقبی است که پیشوای معنوی‌اش به سبب ثبات قدم وی در احکام اسلام بدو بخشید. امروزه نزدیک به هفت قرن است که امیرخسرو جایگاه خود را در تاریخ تمدن هندوستان حفظ کرده و همچنان یک شخصیت برجستۀ فرهنگی شمرده می‌شود.

امیرخسرو شاید محبوب‌ترین چهره در فرهنگ اسلامی هند باشد؛ به‌ویژه او را بنیان‌گذار فرهنگ هندوستانی می‌دانند که خود محصول آمیزش عناصر هندو و مسلمان است. کوشش‌های وی منجر به اعتلای عناصر تمدن اسلامی هند شد؛ چراکه او در حوزه‌های گوناگون فرهنگی نظیر موسیقی سنتی هندی، تصوف اسلامی، قوّالی (قول و غزل صوفیانه) و ادبیات پارسی به خلق آثاری ارزنده دست زد و در شناساندن و گستراندن زبان هندوی، زبان محلی در نواحی دهلی که منشأ هر دو زبان اردو و هندی امروزین است، نقشی بارز داشت. او هم درباری بود و هم خانقاهی، هم نویسنده بود و هم شاعر، هم نغمه‌پرداز بود و هم نوازنده؛ افراد معدودی را در تاریخ‌ می‌توان با چنین کسی قیاس کرد.

امیرخسرو دهلوی بی‌گفتگو یکی از بزرگ‌ترین شاعران پارسی کهن بود. با این همه و در کمال شگفتی، پژوهش‌های اندکی دربارۀ وی به فارسی انجام گرفته است. این امر شاید بدان دلیل باشد که او گرچه اشعار پرشماری را در قالب‌ها و موضوعات گوناگون ادب کهن سروده، اما در گسست میان جهان ادبی ایران و هند قرار گرفته است.

این کتاب تلاش دارد تا امیرخسرو را در متن جامعه‌ای که در آن می‌زیسته نمایان کند؛ اجتماعی که هم پیچیده و هم از برخی لحاظ یگانه بوده، در سنت‌های محلی خود ریشه داشتن اما از آنجا که از پارسی در دربار سلطانی و محافل ادبی‌اش استفاده می‌کرده، با جهان نیز پیوستگی داشته است. با این همه امیرخسرو متعلق به گذشتۀ شبه‌قاره نیست، شناختن چهرۀ او به سبب تغییرات پیاپی سیاسی و گرایش‌های قومی در جنوب آسیا، برای روزگار امروزین نیز بسیار مناسب است.

مسئلۀ دیگری که در این کتاب بدان پرداخته شده، شخصیت دوگانۀ امیرخسرو، نزد خوانندگان فارسی‌زبان و مخاطبان وی در شبه‌قاره است. آن‌گاه که وی به سبب سرودن خمسه (که نخستین نمونه از پاسخ‌های شاعران به نظامی است) و غزل‌هایش در ایران و افغانستان و تاجیکستان شهرت دارد، مجموعۀ کوچک اشعار هندی/ هندوی وی که در آیین‌های قوّالی صوفیان خوانده می‌شود، در هند و پاکستان شناخته‌شده‌تر است.

مثنوی‌های مبتکرانۀ امیرخسرو که تاریخ روزگار ممدوحانش، یعنی سلاطین دهلی را گزارش می‌کند، انگار فراموش شده است. هدف این کتاب به دست‌دادن تصویری تاریخی از این شاعر می‌باشد، نه‌تنها آن‌که وی شاعری و مردی سرشناس در عهد کهن بوده، بلکه امروزه نیز اشعارش در جوامع پارسی‌گوی خوانده و به آواز شنیده می‌شود.

دربارۀ مفهوم فرهنگ «هندی» و اینکه چه کسی به‌حق وارث مرده‌ریگ قرون میانه است، دیدگاه‌های مجادله‌برانگیزی در این کتاب مطرح شده است. عرصۀ دیگر این منازعات، مباحث زبان‌شناختی میان زبان‌های امروزین اردو و هندی است که هر دو در هندوی امیرخسرو ریشه دارند، ولی به لحاظ فرهنگی از یکدیگر جدا شده‌اند.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمۀ مؤلف بر ترجمۀ فارسی

سپاس‌نامه

1. مقدمه

2. در شهر پادشاهان، صوفیان و شاعران، امیرخسرو و دهلی

هند مسلمان در سدۀ هفتم هجری/ سیزدهم میلادی

آغاز حیات و مقدمات تحصیل

حفظ رابطه با صوفیان

سال‌های واپسین

3. امیرخسرو و جهان ادب پارسی

ادبیات پارسی در هند

ادبیات دنیاگرا و معنوی

افسانه و تاریخ در شعر داستانی

آثار منثور

4. امیرخسرو و سنت‌های فرهنگی در هند

موسیقی و قوالی

شعر هندوی

توصیف هند

شاعر در عصر ما

ضمیمۀ 1: ذکر امیرخسرو شاعر از «سیر الاولیاء» امیرخورد

ضمیمۀ 2: حکایت گلنار شاهزاده‌خانم تاتار

ضمیمۀ 3: ذکر و شعر امیرخسرو به نقل از «عرفات‌العاشقین»

گاه‌شمار

واژه‌نامۀ کوچک

کتاب‌نامه

منابع مترجم

فهرست اعلام